Aybars KARLIDAĞ

11.4.2021 13:58:23

Bugüne kadar yapılan ağız sınıflandırmaları içinde, Erzurum ili ağızları ya müstakil bir
başlık altında ele alınmış ya da coğrafi yönlere göre yapılan tasniflerde genellikle ‘Doğu’ grubunda yer almıştır. Caferoğlu, 1946 yılında yaptığı tasnifte Erzurum ili ağızlarını Trabzon ve
kısmen Rize ağızları bölgesi ile aynı grupta ele almıştır (Caferoğlu, 1946, 565). 1959’da yaptığı
tasnifte ise Anadolu ağızlarını altı başlığa ayırmış ve Doğu Anadolu ağızları maddesinde
Erzurum’dan bahsetmiştir (Caferoğlu, 1959, 239). Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri adlı
eserinde, Erzurum ili ağzını müstakil bir başlık olarak ele almıştır (Banguoğlu, 1990). Karahan
(1996) da yaptığı tasnifte; ilk olarak ‘Doğu Grubu Ağızları’ diye bir bölümleme yolu izlemiş ve
alt grup olarak Erzurum ili ağzı ile beraber; Ardahan, Kars, Artvin gibi illerin ağızlarını da bu
gruba dâhil etmiştir.
Diğer bölge ağızları üzerine yapılan çalışmalar olduğu gibi, Erzurum ili ağızları üzerine de
müstakil ve bilimsel araştırmalar bulunmaktadır. Erzurum ili ağzı üzerine yapılan bu
çalışmalardan ilki; 1904 yılında Necib Asım Yazıksız’ın ‘Balhassanoğlu’ takma adıyla yazdığı,
‘Keleti Szemle’ adlı derginin V. cildinde yayımlanan, “Dialaecte turc d’Erzerum” başlıklı
yazıdır (Balhassanoğlu, 1904, 126-130). Bahaddin Ögel’in Erzurum ili ağzıyla ilgili kimi
yazıları bulunmaktadır (Ögel, 1946a, 1946b, 1950). Zikredilmesi gereken araştırmalardan biri
de Ahmet Caferoğlu’na aittir. Caferoğlu, Türkiye’nin geniş bir alanını (Batı Anadolu’dan Doğu
Anadolu’ya, Kuzey ve Güney-Anadolu bölgeleri) kapsayan ve yıllar süren derleme çalışmaları
sonucu dokuz ciltlik bir eser oluşturmuştur. Erzurum ili ağzını da ‘Doğu İllerimiz Ağızlarından
Toplamalar’ kısmında ele almıştır (Caferoğlu, 1942). Sonraki yıllarda Atatürk Üniversitesi’nin
kurulması ile beraber, ağız çalışmaları hız kazanmış ve bilimsel niteliğe bürünmüştür. 1966
yılında Selahattin Olcay, sadece Erzurum il merkezinde yaşayan yerli halkın ağız özelliklerini
Erzurum Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar 159
ele alarak ‘Erzurum Ağzı’ adlı çalışmasını yayımlamıştır (Olcay, 1966). Bu alanda yapılan en
kapsamlı araştırma olarak nitelendirilebilecek çalışma, Efrasiyap Gemalmaz’a aittir. Efrasiyap
Gemalmaz, Erzurum ilinin tamamının ağız özelliklerini içine alan ‘Erzurum İli Ağızları’ adlı
doktora çalışmasını yapmıştır. Bu çalışmanın; 1975’te birinci, 1995’te de ikinci baskısı yapılmıştır (Gemalmaz, 1978). Seyidoğlu’nun (1975) ‘Erzurum Halk Masalları Üzerine Araştırmalar’
adlı çalışması, doğrudan diyalekt araştırması olmasa da derlenen masallarda bulunan yerel
ifadeler, bize Erzurum ili ağzı özellikleri hakkında fikir vermektedir. Söz konusu araştırma ve
yazılar dışında, Erzurum ili ağzı üzerine kimi müstakil çalışmalar da bulunmaktadır (Fındıkoğlu,
1928; Önder ve Yalman, 1953; Kırzıoğlu, 1962; Şenol, 1964).
Derleme Sözlüğünde Bulunmayan Kelimeler
Erzurum iline bağlı Tafta ve Gökçeyamaç köylerinden yapılan derleme ve araştırmalar sonucu,
aşağıda listelenen kelimelerin Derleme Sözlüğü’nde yer almadığı tespit edilmiştir.

taġġıç (İ) : Alnın tam ortası.
talaşıma (K.İ) : ‘Umurumda değil’ anlamında bir kullanım.
tehmis (İ) : Öğütülmüş kahve satılan yer.
tegge (İ) : Namazda erkeklerin örttüğü başlık, takke.
tel tencik (İK) : İğne-iplik, dikiş malzemeleri.
tellelem teşt olmaħ (D) : Rezil olmak, ifşa olmak.
tello (S) : Aklı bir karış havada olan.
teymik (İ) : Tekme.
tıllik (S) : Dili peltek olan.
tısıħ (S) : Çok zayıf, güçsüz kişi.
tıssik (İ) : Tütün, duman kokusu.
tısüvez (İ) : Zeytine benzer bir meyve.
tiķķoz (S) : Mağrur, kibirli kimse.
toprağa haber götürmesin (K.İ) : Ölmüş birinin ardından konuşulurken söylenen söz.
totoħ (İ) : Ayak, ayak tabanının arkası.
tuluħ (S) : Şişman kimse.
türidi (S) : Kılık kıyafeti düzgün olmayan erkek.
tüt- : Alaycı ifade ile bir şeyin güzel olduğunu söylemek

Erzurum ilimiz ve çevresinde; "türidi" (S) : Kılık kıyafeti düzgün olmayan erkek. Anlamına gelmektedir. Türkçe lüğatlarda yoktur.
Şiiriniz harikaydı, tebrikler. Selamlar.

Harman vakti gelir biçer buğdayı
Hemen caka satar dayı mı dayı
Aslında su katılmamış bir ayı
Tarladan harmanı çalar türidi.

Aybars KARLIDAĞ tarafından 4/11/2021 2:22:03 PM zamanında düzenlenmiştir.