HAPİSHANE ŞARKILARI

Sabahattin Ali, Konya’da öğretmenlik yaparken,”Kuyucaklı Yusuf” adlı romanı da Cemâl Kutay’ın Yeni Anadolu Gazete’sinde tefrika edilmekteydi. Roman okurlarca sevilmiş, gazetenin satışı yükselmişti. Ama romancının ücreti bir türlü ödenmeyince tefrika yarım kaldı. Gazete sahibi buna pek içerledi. Bir komplo düzenledi: Altı, yedi ay önce, Sabahattin Ali’nin bir mecliste, “Memleket’ten Haber” adlı güya Atatürk’ü taşlayan bir şiir okuduğunu jurnal etti. Akrabalarından Remzi ve İlköğretim müfettişi Mehmet Emin’in de tanıklığını sağladı. Oysa şiir Almanya’da yazılmış olup, Sivasta’ki bir Bektaşi hareketiyle ilgiliydi, bazı yerleri değiştirilmişti, üstelik içinde Atatürk’ün adı da geçmiyordu:

Hey anavatandan ayrılmayanlar
Bulanık dereler durulmuş mudur?
Dinmiş midir olukla akan kanlar?
Büyük hedeflere varılmış mıdır?
…
Asarlar mı hâlâ hakka tapanı?
Mebus yaparlar mı her şaklabanı?
Köylünün elinde var mı sabanı?
Sıska öküzleri dirilmiş midir?
…
Cümlesi belî der enel hak dese
Hâlâ taparlar mı koca terese?
İsmet girmedi mi hâlâ kodese?
Kel Ali’nin boynu vurulmuş mudur?
…
Bir gün okuldan dönerken yolda annesi ve kız kardeşiyle karşılaştı. Birlikte eve kadar geldiler, ama o içeri girmedi. Kapıda onlara; Bu akşam beni yemeğe beklemeyin. Biraz geç geleceğim, savcılıktan çağırmışlar”dedi
Yazık ki bir daha eve gelemedi. Hüsniye Hanımla Süheylâ boşuna beklediler. Sonra içleri kan ağlayarak, eşyalarını topladılar. Edremit’e dönmeden hapishaneyi ziyaret ettiler. Konya’dan ayrılırken Pertev Naili onları uğurladı…
Mahkeme salonu, öğrenciler ve dinleyicilerle hıncahınç dolmuştu. 7.Ocak.1933 günkü duruşmada Sabahattin Ali kendisini çok iyi savundu. O kadar ki, İstanbul’dan gelen avukat ayrıca savunma yapmaya gerek görmedi. Öyleyken, Asliye Ceza Mahkeme’sindeki yargılama Sabahattin Ali’nin Cumhurbaşkan’ına “ima yoluyla hakaretten” bir yıla hüküm giymesiyle sonuçlandı. Öğrencileri gözyaşlarını tutamadılar.
Sabahattin Ali 22 Aralık 1932’de başlayan hapisliğinin aşağı yukarı dört ayını Konya’da geçirdi. Cezaevinde yaşadıklarını, görüp duyduklarını bazı şiir ve hikâyelerinde işledi: “Kafa Kâğıdı”,”Katil Osman”, “Duvar”, Bir Şaka”,”Çaydanlık” buna örnektir.
Bu hikâyelerde yer, yer kendinden de söz açar. Söz gelişi, 1935’te yazılan”Bir Şaka’da” Konya Cezaevi’ne girişini şöyle anlatır.

“ Konya hapishanesine ilk girdiğim gün Cavit Beyle tanıştım. Beni ihtilâttan men ederek başgardiyanın yattığı odaya kapatmışlardı. Gece olunca nöbetçi gardiyan kapımı açarak beni ‘yüze gülen mahpuslar’koğuşuna götürdü.
Gaz lâmbalarının asılı durduğu duvarların kenarlarındaki mindere oturarak yavaş, yavaş konuşan, mangalları karıştıran, fasulye ayıklayan, Kuran okuyan mahpusların arasından geçerken hepsi süratle yerlerinden kalkıyorlar,”geçmiş olsun Beyim!” diye mırıldanıyorlardı.
Hapishanede iken küme küme öğrencileri Sabahattin Ali’yi görmeye geliyor, hal ve hatırını soruyor, üzüntülerinl dile getiriyorlardı. Sakal bırakmıştı. Kimi öğrencileri onu Namık Kemal’e benzetiyorlardı.

Hapishanede bazı akşamlar saz alemleri oluyordu. Mahpuslardan kimi ud çalıyor, kimi yanık sesle türkü söylüyordu. Sabahattin Ali onları ilgi ve sevgiyle dinliyordu.
Bu tatlı olaycıklara karşın, cezası Yargıtayca onayladıktan sonra, hapislik git gide ona dokunmaya ve gelecek kaygısı içini kemirmeye başlamıştı. Çıktıktan sonra ne yapacaktı, ne iş tutacaktı?

Mayıs başında Konya’dan Sinop’a götürülür. Bu olayı “Bir Şaka” hikâyesinde şöyle anlatacaktır:

Ertesi gün akşama doğru jandarmalar Nizamiye kapısına geldiler. Ben kitap sandığımı evvelce yollamıştım. Kolumdaki paltomla mahpusların arasından geçtim. Fakirler yavaşça yanıma sokularak beş on kuruş istiyorlardı. Hepsine biraz bir şey uzattım. Ancak tahliye edilenlerin yaptıkları bu cömertlik bana onlarınkine benzer tatlı bir zevk veriyordu. En sonra Cavit Bey’i gördüm. Tekrar elimi sıktı ve ben ona da iki lira verdim… Tahliye edilen mahkûmların birçoğu gibi…

Fakat ben tahliye edilmiyordum. Ve trene bindikten sonra jandarmanın elindeki sevk kâğıdına bakınca gördüm ki, İstanbul müddei umumiliğine, Sinop hapishanesine gönderilmek üzere teslim edilecektim. Bunu okuyunca çöker gibi oldum. Bir deniz kenarında yapayalnız duran bir hapishane gözlerimde canlandı ve içinde bir tek tanıdığım olmayan o yalı şehrini düşündüm… Gurbet Hapishanesi! dedim…
“Zorlukları azapları anlatmakla tükenmeyecek bir yolculuktan sonra Sinop’a geldim…”
Sinop’a varınca, yörenin jandarma komutanı, çavuşu çağırır:
-Bir manga al der, bu gün vapurla azılı biri getiriliyor. Adı Sabahattin Ali. Aman gözünü dört aç…
Çavuş, “Peki” deyip vapura gider. İçerden gözlüklü, efendiden, ufak tefek biri çıkar. Elleri kelepçeli. Çavuş şaşırır.Yanındaki erlere buyruk verir:
—Çözün ellerini. Siz gidin, cezaevine ben götüreceğim…
Sabahattin Ali’yi götürüp ilgililere teslim eder. Sonra onunla dost olur.
Sabahattin Ali, Sinop Cezaevi’nde Karadağ denilen üçüncü kısmın ikinci katında, denize bakan küçük bir koğuşa yerleştirilir. Aynı koğuşta kalanlardan Hüseyin Kuşüzümü, Sabahattin Ali’nin gelişini, yıllarca sonra şöyle anlatır:
“…Koğuşumuzdaki on beş kişinin hepsi de Sinoplu idi. Suçları da adam öldürmek, yaralamak gibi suçlar. O zaman ranza yoktu, yataklarımızı yere seriyorduk. Aydınlatma lâmba ile oluyordu. Cezaevi müdürü Cevdet Bey’di. İstanbullu, efendi bir zat. Rivayete göre Abdülhamit zamanında sarayda çalışmış. Yanında efendiden, gözlüklü bir zatla geldi. Mustafa Ağabeyimi çağırdı:
Sabahattin Bey sana emanet, sizin koğuşta kalacak dedi. Sonradan adının Sabahattin Ali olduğunu öğrendik. Hemen koğuşa ısındı, arkadaş, dost olduk. Koğuştakiler hep hemşerisi olduğumuz için yemekleri birlikte yiyorduk. Yemekleri ben yapardım. Ay sonunda yapılan masrafları adam başına taksim eder, paraları toplardım. İçimizde pek okuma yazma ile ilgilenen kimse yoktu.
Onun için Sabahattin Ali geç vakte kadar lâmbanın ışığında kitap okurdu. Yanında çok kitap getirmişti. Her tarafı kitap doluydu. Almanca kitaplardı. Gündüzleri bir sandığın üstünde yazardı. Kendiliğinden bizimle siyasetten falan konuşmazdı, sorunca konuşurdu, bir defasında Ankarada’ki mebusların, büyük memurların yolsuzluklarından bahsetmişti. Mustafa ağabeyim de ona:
_ Bak sana hükümet kadar para sarf etmiş, okutmuş adam etmiş, ayıp değil mi böyle fikirlere kapılmışsın, hükümetle uğraşırsın deyince o da:
_ Bana solcu diyorlar ama işte yaşayışımı görüyorsun, ya sana ne demeli Mustafa efendi, koğuşta içki içersin, kumar oynarsın, on kuruş yevmiye ile fakir, fukarayı çalıştırıp oturduğun yerde dışarıya mal satıp para kazanırsın, diye cevap vermişti.
Sabahattin Ali cezaevine geldiğinde bekârdı. Dışarıdan pek geleni olmazdı. Sinop’tan bir ilkokul öğretmeni ziyaret ederdi: Bolulu Fatma Hoca. Müdür Cevdet Bey’in odasında ve Müdür Bey’in yanında görüşürlerdi. Posta ile kitap, mecmua gelirdi. Gelen parası ancak yemek parasına yetişirdi.
Bizim koğuşta hikâyeden, şiirden anlayan yoktu. Sinop’un yerlisi dört beş kişiydik, diğerleri köydendi. Biz içki içer kumar oynardık. O yatağa çekilir kitap okurdu. Yalnız türküyü beraber söylerdik!
Sabahattin Ali Sinop Cezaevi’nde duyduğu yalnızlık acısını “Duvar” hikâyesinde ayrıntılarıyla açıklar “Uzun zamanlar deniz kenarında ve sular içindeki bir hapishanede kaldım. Kalın duvarlara vuran suların sesi taş odalarda çınlar ve uzak yolculuklara çağırırdı. Tüylerinden sular damlayarak suların arkasında yükseliveren deniz kuşları, demir parmaklıklara hayretle gözlerini kırparak bakarlar ve hemen uzaklaşırlardı.
Bir mahpusu dünya ile hiç alâkası olmayan bir zindana kapatmak ona en büyük iyiliği yapmaktır. Onu en çok yere vuran şey, hürriyetinin elle tutulacak kadar yakında bulunmak, aynı zamanda ondan ne kadar uzak olduğunu bilmektir. On adım ötede en büyük hürriyetlere götüren denizi dinlemek ve sonra aradaki kalın kale duvarına gözlerini dikerek bakmaya denizi yalnız muhayelede görmeye mecbur kalmak az azap mıdır?”
Dağlar ve Rüzgâr adıyla 1934 yılında yayımlanan kitabında yer alan “Hapishane Şarkısı” başlıklı beş şiirinde de aynı tutsaklık duygusunu ve özgürlük özlemini dile getirir. Bu şiirlerden birincisini Aydın Hapishane’sinden çıktıktan sonra 5 Eylül 1932’de Konya’da yazar. Geri kalanlardan üçünü Konya Hapishane’sinde, sonuncusunu ise Sinop Hapishane’sinde kaleme alır, arkadaşı Boratav ile yeğeni Ertüzün’e gönderir. 7 Şubat 1933 tarihli ve II sayılı şiirde uçarı ve mutlu günleri düşünür, bağrı yanarak sevgilisini anar:

Ey gönül kuşa benzerdin
Kafesler sana dar gelir
Bir yerde durmaz gezerdin
Hapislik sana zor gelir

Ey gönül acayip huyun
Boğazından geçmez tayın
Acır testindeki suyun
Aklına nazlı yar gelir

Gözlerin uzağa bakar
Kimden ne beklediğin var
Yar semtinden gelen rüzgâr
Seni unuttu der gelir

Bakmazsa senin yüzüne
Çok görme elin kızına
Dışarıda serbest gezene
Hapiste yatan hor gelir

Ayağında gezer bitler
Başının üstünden atlar
Hapise düşen yiğitler
Yâri dışarıda kor gelir

Burada sözü edilen “yar” Sabahattin Ali’nin unutamadığı genç sevgilisi Melâhat Muhtar’dır.
26 Şubat günlü ve III sayılı şiir bir türlü geçmeyen zamandan ve gittikçe artan yalnızlıktan yakınır. Doğadan uzak kalışın acısını buruk bir duyarlılıkla yansıtır:

Burda çiçekler açmıyor
Kuşlar süzülüp uçmuyor
Yıldızlar ışık saçmıyor
Geçmiyor günler geçmiyor

Avluda volta vururum
Kâh düşünür otururum
Türlü hayaller görürüm
Geçmiyor günler geçmiyor

Gönülde eski sevdalar
Gözümde dereler bağlar
Aynada hayalim ağlar
Geçmiyor günler geçmiyor

Yanında yatan yabancı
Her söz zehir gibi acı
Bütün dertlerin en gücü
Geçmiyor günler geçmiyor

Konya hapishanesinde Nisan ayında yazılan, ama altında günü belirtilmeyen IV sayılı şiirde Melâhat Muhtar’la ilgili olsa gerekir:

Ey yar bu acı demlerde
Sen koru benim aklımı
Karardım kaldım damlarda
Aydınlat benim yolumu

Nefesin esen rüzgârda
Saçların savrulan karda
Yerde gökte bulutlarda
Ararım nazlı gülümü

Karanlık göklerde aysın
Kurak ovalarda çaysın
Bir tek inandığım şeysin
Uzattım sana elimi

Düşmanlar gülüp sevinsin
Dostlar arkasını dönsün
Benim güvendiğim sensin
Kırmazsın benim gönlümü

Bir gün şu damlalardan çıksam
Gelip önüne diz çöksem
Ağlayıp içimi döksem
Anlatsam sana halimi

Sinop Cezaevi’nde yazılan birinci “Hapishane Şarkısı”nın son dörtlüğünde sözü edilen sevgili de yine Melâhat Hanım’dır:

Göklerde kartal gibiydim
Kanatlarımdan vuruldum
Mor çiçekli dal gibiydim
Bahar vaktinde kırıldım

Yar olmadı bana devir
Her günüm bir başka zehir
Hapishanelerde demir
Parmaklıklara sarıldım

Coşkundum pınarlar gibi
Sarhoştum rüzgârlar gibi
İhtiyar çınarlar gibi
Bir gün içinde devrildim

Ekmeğim bahtımdan katı
Bahtım düşmanımdan kötü
Böyle kepaze hayatı
Sürüklemekten yoruldum

Kimseye soramadığım
Doyunca saramadığım
Görmesem duramadığım
Nazlı yârimden ayrıldım

23 Mayıs’ta yazdığı “Hapishane şarkısı”’nın beşincisinde Sabahattin Ali gizlice ağladığını belirtmekte, cezasının bir gün biteceğini düşünerek dayanmaya çalışmaktadır:

Başın öne eğilmesin
Aldırma gönül aldırma
Ağladığın duyulmasın
Aldırma gönül aldırma

Dışarıda deli dalgalar
Gelip duvarları yalar
Beni bu sesler oyalar
Aldırma gönül aldırma

Görmesen bile denizi
Yukarıya çevir gözü
Deniz gibidir gökyüzü
Aldırma gönül aldırma

Dertlerin kalkınca şaha
Bir sitem yolla allaha
Görecek günler var daha
Aldırma gönül aldırma

Kurşun ata, ata biter
Yollar gide, gide biter
Mahpus yata, yata biter
Aldırma gönül aldırma

Sabahattin Ali, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in onuncu yıldönümünde çıkarılan af kanunu ile salıverildi. Ama çilesi hiç bitmedi. Taki, 1948 yılının Nisan ayında, bir dağ başında ölüsü bulunana dek…

Geleceği çok öncesinden görmüşçesine 1931’de yazdığı “Dağlar” şiirinde bu yeri şöyle anlatmıştı:

Bir gün kadrim bilinirse
İsmim ağza alınırsa
Yerim soran bulunursa
Benim meskenim dağlardır.