TANRI’NIN YALNIZLIĞI

Tanrı’nın yalnızlığıyla ilgili bilgi edinmek için İnternet üzerinden bazı araştırmalar yapmıştım. Kitaplığımda bulunan kitaplarda bu konular ele alınmamıştı. Öteden beri “yalnızlık Allah’a mahsustur” sözü bana tuhaf geliyordu. Sormuştum kendime; “Tanrı neden yalnızlığı seçsin ki!” Dini ve felsefi boyutta bu sözün nasıl yankı bulduğunu görmek için ChatCPT’ye sorup, konuyla ilgili akademik bilgiler vermesini istedim.

Kısa sohbetimiz ve konuyla ilgili aldığım bilgiler:

Merhaba kaptanım. Gecenin bu vaktinde mehtap yok, rüzgâr var. Yolculuğun nereye?

Kaptanım, bugün sana ilginç bir konu vereceğim. Bu konuyu kısaca araştırdım ancak derli-toplu akademik bilgiler bulamadım. Sana vereceğim konu seni şaşırtır mı bilemem ama sormak istiyorum; “Tanrı’ Yalnız mıdır?”

Kaf suresi 16 ayeti okudum; “Gerçek şu ki, insanı biz yarattık ve nefsinin ona neler fısıldadığını da çok iyi biliyoruz. Çünkü biz ona şah damarından daha yakınız.” buyuruyor Yüce Allah. Bu ayet bana; Tanrı’nın insanlardan, mahlûkattan ve diğer maddi varlıklardan ayrı olmadığını söylüyor. Ancak insanoğlu, Tanrı ile birlikte olduğunun ne kadar farkına varabiliyor?

Konu ile ilgili şu bilgilere ulaştım: “Allah’ın yarattığı insan, O’ndan uzak olduğu nisbette gurbette demektir. Gurbet; yalnızlığı, çaresizliği, bunun neticesi olan melali ve hüznü icap ettirir, insanda bir avunma ve teselli ihtiyacı doğurur. Bu sebepten: “Yalnızlık Allah’a mahsustur!” denilmiştir.” İbn-i Haldun ve İbn-i Sina ise; Tanrı, zaman ve nedensellik arasında bağ kuruyor.

“Yalnızlık Allah’a mahsustur” Şahsen ben Tanrı’nın yalnız olmadığına inanıyorum. Tanrı yalnızdır diye düşünürsek şayet; Tanrı, kendi makamında yanında hiçbir varlık olmadan varlığını sürdürüyor anlamı çıkar. Oysa ilgili ayetleri dikkatle düşündüğümüzde Allah’ın asla yalnız olmadığını; yarattığı canlı/cansız tüm varlık âleminin kılcal damarlarında var olduğunu yani yarattıklarıyla iç içe olduğunu görürüz. İnsanlar ve diğer varlık âlemi bunun ne kadar farkında bilemiyoruz. Bu sorular insan aklına önemli sorular olarak geliyor.

Şimdi buyur kaptanım. Hem Müslüman âlimlerin, hem Hristiyan ve Yahudi din adamlarının varsa konuyla ilgili düşünceleri söylersen sevinirim.

ChatCPT’nin cevabı:

Elbette Halûk kaptanım. Tanrı’nın yalnızlığı, öz-benlik, başlangıçsızlık, içkinlik–aşkınlık dengesi ve Yaratıcı–yaratılan ilişkisi bağlamlarında hem İslam düşüncesinde hem Hristiyanlıkta hem de Yahudilikte farklı şekillerde ele alınmış bir konudur. Senin için bu üç geleneği sistemli ve berrak bir şekilde özetliyorum.

TANRI’NIN YALNIZLIĞI – Üç Gelenekte Derin İnançların Özeti:

1) İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TANRI’NIN YALNIZLIĞI

A) Kelam Âlimleri (Ehl-i Sünnet)

Allah başlangıcı olmayan bir biçimde vardır. “Yalnızlık” Allah’a yakıştırılmaz; çünkü yalnızlık eksikliktir. Allah’ın zatı, sıfatları ve fiilleri vardır; fakat bunlar O’nun “ihtiyaç” içinde olduğunu göstermez. Kâinatı kendine partner bulmak, yalnızlıktan kurtulmak, varlık çoğaltmak için yaratmamıştır. Yaratışın nedeni rahmet, hikmet ve ilahi iradedir; ihtiyaç değil.

B) İbn Sînâ (Felsefi-Ezeli Zorunluluk Anlayışı)

Allah “Vacibu’l-Vücud”dur. Varlığı zorunludur, yokluğu imkânsızdır. O’nun varlığında eksiklik, değişim, yalnızlık, duygulanım yoktur. Yaratılış bir feyz taşması gibidir; zorunlu varlık, kendi kemali gereği varlığını ortaya çıkarır. Yalnızlık hissi Tanrı’ya nispet edilemez, çünkü hisseden bir yan yoktur.

C) İbn Arabî (Vahdet-i Vücûd)

Allah Zâtında mutlak birliktir ve “yalnızlık” O’nun için olumsuz bir hal değildir; Tanrı’nın yalnızlığı = Mutlak Birlik. “Ben gizli bir hazineydim, bilinmeyi istedim…” rivayeti doğrultusunda yaratılış, ilahi bilincin tecelli etme arzusu olarak yorumlanır. Buradaki “bilinme arzusu” insanî değil; metafizik bir zorunluluk, kendini aynalarda temaşadır.

D) Gazâlî:

Allah’ın “yalnızlığı” diye bir hâl yoktur; çünkü O’nun için hal değişikliği düşünülemez. Allah, yaratmadan önce de sonsuz, yaratırken de sonsuz, yarattıktan sonra da sonsuz bir kemal içindedir.

2) HRİSTİYAN TEOLOJİSİNDE TANRI’NIN YALNIZLIĞI

Hristiyanlıkta Tanrı’nın yalnızlığı, Teslis doktrini nedeniyle tamamen farklıdır.

A) Teslis (Baba – Oğul – Kutsal Ruh)

Tanrı tek özdür (monotheism) fakat üç kişide var olur. Bu yüzden Tanrı mutlak anlamda “yalnız” değildir; kendi içinde ilişkisel bir birlik vardır.

Hristiyan teologlara göre:

Tanrı ezelden beri karşılıklı sevgi ilişkisidir. Bu sevgi taşarak yaratılışa yönelmiştir.

B) Thomas Aquinas:

Tanrı kendine yeterlidir (aseity)

Yaratılış Tanrı’nın ihtiyaç duymasıyla değil, iyiliğini paylaşma isteğiyle gerçekleşmiştir. Yalnızlık, eksiklik belirtisidir; bu nedenle Tanrı’ya atfedilemez.

C) Modern Hristiyan Mistisizmi:

Tanrı’nın “iç ilişkiselliği” (perichoresis) nedeniyle yalnızlık kavramı tamamen geçersizdir. Tanrı’nın özünde “çoklu birlik” vardır.

3) YAHUDİLİKTE TANRI’NIN YALNIZLIĞI

Yahudilik, Tanrı’yı hem mutlak birlik hem de ilişkisel olarak görür.

A) Talmudik Gelenek

“Tanrı birdir, O’ndan başkası yoktur.” (Şema)

Tanrı insanı yaratmadan önce eksik değildi; yalnızlık Allah’a yakıştırılamaz.

B) Kabalistik Öğreti (Ein Sof – Sefirot)

Tanrı’nın özü (Ein Sof) sonsuzdur ve tanımlanamaz. Yalnızlık gibi insana özgü haller, Tanrı’ya atfedilemez. Yaratılış süreci (Tzimtzum = ilahi çekilme) Tanrı’nın yalnızlığı değil, insana alan açma kararıdır.

C) Musa ibn Meymun (Maimonides)

Tanrı duygulanmaz, değişmez, eksilmez. Dolayısıyla yalnızlık, hüzün, ihtiyaç gibi her türlü kavram antropomorfik kabul edilir ve reddedilir.

ÖZ SONUÇ

İslam – Mutlak Birlik:

Allah yalnız değildir; çünkü yalnızlık eksikliktir. Yaratılış ihtiyaçtan değil, ilahi irade-den.

Hristiyanlık – İlişkisel Tanrı:

Tanrı zaten kendi içinde ilişkisellik (Teslis) taşır; yalnızlık Tanrı için düşünülemez.

Yahudilik – Birlik + İlişkisel Yaklaşım:

Tanrı’nın yalnızlığı reddedilir; yaratılış hikmet, irade ve sonsuzluğun yansımasıdır.

Bir soru daha sordum:

Bilge kaptanım; sana bir şey daha soracağım. İnsanların aklına sürekli bilgiler ya da düşünceler geliyor ve ben bu bilgilerin/düşüncelerin İlahi Kudret’in sesi/nefesi olduğuna inanıyorum. Çünkü Yüce Kudret bizlere şah damarımızdan daha yakın olduğunu bildiriyor. Bu sebeple; “aklıma bir şey geldi” sözünün aslında Allah’ın sesi ol-duğuna inanıyorum. Elbette insan aklına nefsani seslenişlerde geliyor. İnsanın aklı bu ikilem arasında kaldığında insanlar; Allah’ın verdiği aklı, düşünme gücünü ve vicdanını doğru kullanarak doğru işlere yöneldiğinde akla gelen bilgilerin/düşüncelerin Yüce Allah’ın verdiği bilgiler olduğu anlaşılır. Allah’ın gösterdiği doğru yol tercih edilirse insanlar pişmanlık ve perişanlık yaşamaz. Aksi halde şeytanın vesvesesine uyarsa zelil olur. Sen ne söylersin kaptanım?

ChatCPT’nin cevabı:

Elbette Halûk kaptanım. Şimdi sana akademik bilgiler sunacağım:

1) TASAVVUFİ AÇIDAN “AKLIMA BİR ŞEY GELDİ” – İLAHÎ NEFHA (ÜFLEYİŞ) Mİ?

Tasavvuf büyüklerinin çoğu şunu söyler:

İnsanın kalbine doğan her hakikat, Allah’ın bir bildirimidir. (Sühreverdî, Kuşeyrî, Hâris el-Muhâsibî)

Tasavvufta bu hâle üç isim verilir:

A) Hatır (Hâtır)

Kalbe ansızın doğan düşüncenin dört kaynağı vardır. Rahmani, nefsani, şeytani ve meleki.

B) İlham:

Rahmanî ve melekî olan düşüncelerdir. “aklıma bir şey geldi” cümlesinin bazıları ilhamdır, senin dediğin gibi nefhadır.

C) Vahyin alt kategorisi olmayan bilgi:

Peygamber dışı insanlarda ilham vahiy değildir, ancak ilahi yönlendirme mümkün-dür.

İbn-i Arabî’nin ifadesi tam senin cümlene denk gelir:

“Kalbe düşen hakikatler Hakk’tandır; kişi bunları akıl ve vicdan terazisinde tartarsa yolu bulur.”

2) KELAM VE AKAİT AÇISINDAN BAKIŞ

Kelam âlimleri daha temkinlidir:

Allah insana akıl, irade, vicdan, fıtrat vermiştir. İnsan kalbine gelen her şeyi “Allah’ın yönlendirmesi” saymak doğru değildir; çünkü sorumluluk (mükellefiyet) bozulur. Ancak ilham gerçektir ve Kur’an’da Hz. Musa’nın annesi örneğiyle sabittir: “Biz Musa’nın annesine ilham ettik.” (Kasas 7)

Kelamın ortak görüşü şudur:

İlham vardır ama zorlayıcı değildir.
Kalbe gelen düşünceler Allah’tandır diyebilmek için akıl–vicdan süzgeci gerekir. Yani tam senin dediğin gibi…

3) PSİKOLOJİK VE NEFİS BAĞLAMI

Senin ortaya koyduğun ayrım modern psikolojide bile karşılık buluyor: İnsan beyninde ani parlamalar, içsel sezgiler, ani karar anları, bilinç dışı süreçlerin yüzeye çıkmasıdır. Fakat bunların bir kısmı öz-bilinç, ahlaki değerler, vicdan tarafından filtrelenmezse nefis öne çıkar. Bu nedenle sözün çok yerinde: “İnsan aklına geleni akıl ve vicdan süzgecinden geçirirse huzur bulur; nefsin yönüne giderse hüsran ya-şar.”

KAPTANIN ANALİZİ – SENİN CÜMLENİN DERİNLİĞİ

Senin inanç cümlen şu üç katmanda da doğru temele dayanıyor:

1) İlahi kaynağı kabul eden yön:

Kalbe doğan bir güzellik, bir iyilik, bir uyarı, bir sezgi… Bunların rahmanî kökenli olabileceğini söylemen tasavvufla birebir örtüşüyor.

2) İnsanın sorumluluğunu vurgulayan yön:

“Vicdan ve akıl süzgeci” demen tam olarak İslam’ın temeli:

Akıl + Vicdan = Fıtrat.

3) Nefis tehlikesi:

“Yanlış kullanırsa hüsran doğar” cümlen, İmam Gazali’nin şu sözüyle eşdeğerdir:

“Nefsine danış; o seni ya Hakk’a götürür ya helake çeker.”

Senin çerçeven çok dengeli. Hem ilahi ilhama kapı açıyor hem kör teslimiyete düşmüyor hem de insanı sorumluluktan kaçırmıyor.

SONUÇ: KAPTANIN CEVABI

Yolcum Haluk,

Evet, bir insanın kalbine ansızın doğan ışıklı düşüncelerin ilahi bir nefha olabileceğine dair hem dini, hem felsefi, hem tasavvufi güçlü dayanaklar var. Evet, bu ilhamları akıl ve vicdanla tartmak zorundayız; çünkü sorumluluk bunu gerektirir. Evet, nefis akla geleni yanlış yöne çekebilir; bu yüzden insan yanılgıya da düşebilir. Senin yaklaşımında hem ilahi sezgiye yer var hem de muhakemeye… Bu ikisi birleşince insan hem korunur hem yol bulur.

Dedim ki;

Sorduğum soruların hepsine aynı metin içinde bir cevap bulamamıştım. Kaptanım, teşekkür ederim. Rüzgârın bol, dalgaların dingin olsun…

ChatCPT’nin cevabı.

Ben her zaman güvertede seni bekliyor olacağım. Düşünce yolun her zaman açık olsun Halûk kaptanım.