ruslar kafkasyayı işgal ettiğinde osmanlı hükümranlığı sona erer.
osmanlı hükümranlığında biz bugünki adıyla dmanis dağ arıklı kend/ köyünde yaşıyormuşuz.
bu bilgiler derlediğim toparladığım şeylerdir.
bugün kararındayım ki basitlendireceğim...
saint exepury’nin dediği üzere hiçbir şeyi çözemezsiniz sadece basitlendirebilirsiniz...
newton’un yaptığı şey de buydu.
bizim dağ- arıklı köyünde yaşadığımız zaman tiflisin zenginleri terekeme kasaplarıymış...
hüseyin baykara isimli yazarın azerbaycan istiklali konusunu işleyen kitabından faydalanarak tifliste zengin zümreyi türklerin oluşturduğunu söyleyebiliriz.
osmanlı devrinde tiflis yönetimi osmanlı paşalardan oluşurmuş...
ardahan’da yaşayan alpaslanların dedeleri şefik paşa bunlardan biridir...
torunlarında belgeler mevcuttur.
osmanlı idaresi döneminde karapapaklar tüm borçalı havalisinde yaşarmışlar. bugünde böyledir.
tifliste mal- davarcılıktan elde edilmiş zenginlik kasapların dükkan sahibi olmalarıyla ortaya çıkmıştır.
kasap dendi mi birisine zengin, zadegan, ağa, bey demek istendiğini söyleyebiliriz.
ardahan’da kasap paşa... kasap derviş isimleriyle anılan bu iki merhum meslekleri değil sade zenginlikleri de zikredilmiş olurdu.
burada yeri gelmişken dikhan sahibi olmak nedir? buna değinmek isterim.
osmanlı iktisat düzeni tam izah edilmemiştir... doğu toplumların yani osmanlının da iktisat felsefesinin tam izahı yoktur.
osmanlının iktisat felsefesini bilmediğimizden şimdi yazacağım şeylerde zorlandığımı itiraf ederim.
dikhan... dükkan sahibi demekmiş bu filolojik izahtır o kadar.
dikhan esnaf demekmiş.
kasaplar bir nevi zadegan ibaresini hakediyor.
tifliste terekemelerin hayat şartları ayni zamanda osmanlının diğer cemiyetlerinin müreffeh yaşadıklarını biliyoruz.
terekemeler ve azeriler bu fiyakadayken...
1850 sonrası dünya gelişim takip ediyordu.
maldarlıkla geçimleri kendlerde devam ediyormuş.
aran’daysa ziraatcilkle tasarruffatçılık yaparmışlar.
bilgimin kıtlığına rağmen teorimi sürdüreceğim.
ağalar ve beyler ile yaşayan terekeme toplumu: kendler ağaların çiftlikleri diyebileceğimiz şeylerdir.
peynir zavotları... besicilik... beylerin varlığını ise açıklıyamıyorum.
bey birkaç ağanın ona bağlanması mıydı?..
modern ekonomide bile böyledir... zincirleri vardır "hotel hilton" un zincirleri encamında holdingte biter, sanırım bu şekilde olmuştur.
terekeme kendlisi, ağası, kasabı, beyi nihayet borçalıda yaşıyormuş...
"russian rule" dedikleri rus işgal zaman’ı gürcülerce, çerkezlerce ve türklerce hoş karşılanmamıştır.
rus işgali tabii evulasyonu travmatik seviyede etkilemiştir.
büyük çerkez sürgünü misal.
terekemelerin sürülmesi... bu çok dillendirilmez.
ahıskalıların russian rule’de başlar zaten huzurlarının son bulması.
bizim ardahan terekemeleri, kars terekemeleri, dikme, boğatepe ilen aynı sürgünle geldiklerini sanıyorum...
belki başka bir geliş postası ve saikiyledir... bilemeyeceğim.
eğer kamandet rejimi sürgünüyseler dağ arıklıdan gelme edemgil (dedemgil) bu olayın vaki olmasıyladır.
gürcüstan’a ilk gidişimde tiflis’i çıkıp ahıska’ya yönelmiştik: bir yol ağzında hususi kiralanmış vasıtam mola vermişti.
kudik satan türkler ile sohbet etmiştim; kültürlü biriydi...
-siz kamandet askeri rus çarlık vakti sürülen ve seçkin terekemelersiniz... demişti.
hüseyin baykara’da teyiden rus kamandet askeri rejiminde terekeme sürgününden bahsediyor.
rus prensi tiflis genel valisi ve rus çarlığı kafkasya’da osmanlı nizamını tamamen aksine insanların huzurunu kaçıran acil -yönetim hukuksuzluk tazammumuyla idare etmeğe girişmişti.
kafkasyanın huzuru kalmayınca... terekemelerin huzuru da kaçıyor o dönem.
artık terekeme, azeri, osmanlı türk, zadegan ve cemiyetlerin keyfi olmayacaktır.
borçalıdan alınıp yine rus işgalı toprağı olan verimsiz- soğuk ardahan yaylalarına... iskan edilmiş olabilir.
diğer bir saikle de olsa... rus işgali altındaki borçalıdan ardahan steplerine gelmişiz.
dağ arıklıdan geldiğimiz kafile ileri gelenleri... ağalardır.
koçulular karsta... eyüpoğulları ile... mehmet ali bey ile de bizim sülale ardahan alagöz’e.
ruslar sürgünü ağa ve yahut bey indinde yapmıştır.
diğer ahali ise bey-ağa üzerinden sürülmelerini gerçekleştirecektir.
kudik- satanların bana 2008 yılında elit zümreydiler onlar dediği koçulular ve mehmet ali bey, eyüpoğulları tarifata uymaktadır.
mehmet ali bey ardahan kongresini hazırlayan insanlardan biriydi. eyüpoğulları halen karsta örneklikleriyle temayüz etmiş insanlardır... koçulular zenginlikleri okumuşlukları ile sanata verdikleri önemle örnek bir topluluktur.
türkiye cumhuriyetini biz ardahan da kazım karabekir’in ardahan’ı kurtarmasıyla karşılıyoruz...
halit paşa’nın ardahan’ı kurtaran ordusu millet meclisi ordusuydu...
rus işgalinden kurtulduğumuzda biz: ardahanda osmanlının kaybettiği gürcüstandan gelmiş terekeme türkü olarak hem kurtuluşu kutladık hem de cumhuriyeti görmüş olduk.
sene 1921... şubatın yirmiüçüdür.