Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin "Rızalık" merkezli etik sistemini, Marksist sınıf analizi, psikolojik sorumluluk mekanizmaları, sosyolojik norm teorileri ve felsefi etik çerçeveler ışığında incelemeyi amaçlamaktadır. "Eline, beline, diline sahip ol" ilkeleriyle somutlaşan bireysel disiplin, "Ayağına taş dolansa suç sende mi" sorusuyla derinleşen özeleştiri ve nihayet "yıktığını yap" emriyle somutlaşan tazminat ve rıza arayışı, bu çoklu perspektiflerle analiz edilecektir. Çalışma, bu yerel ve dini etik kodların evrensel insani değerlerle nasıl kesiştiğini ortaya koyacak ve bu analizi, 9. yüzyılda Abbasî halifeliğine karşı gerçekleşen, emek-sömürü ve adalet arayışının tarihsel bir örneği olan Zenci İsyanı (869-883) ile ilişkilendirerek somutlaştıracaktır. Makale, Alevi-Bektaşi öğretisinin pasif bir ahlakçılık değil, aktif bir adalet ve özgürleşme arayışı olduğunu savunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Alevi-Bektaşi Etiği, Rızalık, Zenci İsyanı, Marksist Analiz, Sorumluluk Psikolojisi, Tazminat, Sosyal Adalet.

Giriş

"İnsan nedir?" sorusuna verilen cevaplar, onun etik ve politik sistemlerinin de temelini oluşturur. İncelenen metin, insanı dört temel vasıfla tanımlar: Akılcı, Duygusal, Hukuki ve Üretici. Bu tanım, Aydınlanma hümanizmi ile sosyal adalet taleplerini birleştiren modern bir perspektifle şaşırtıcı derecede uyumludur. Bu makale, bu dört boyutu merkeze alarak, metnin sunduğu etik sistemin, bireysel planda nasıl bir "kâmil insan" yarattığını, toplumsal planda ise nasıl bir "rızalık toplumu" idealine işaret ettiğini araştıracaktır. Zenci İsyanı örneği, bu idealin tarihsel olarak nasıl ihlal edildiğinin ve sonuçlarının çarpıcı bir kanıtı olarak kullanılacaktır.

1. Bölüm: Etik Sistemin Dört Temel Sütunu ve Teorik Çerçeveler

Metin, insan olmanın dört koşulunu sıralayarak bir etik sistem inşa eder:

Akılcı İnsan ("Akla, mantığa, bilime fenne yakın olan"): Bu, Aydınlanma'nın "akıl yürüten varlık" (animal rationale) tanımıyla örtüşür. Psikolojik açıdan, bilişsel gelişimin üst aşamalarını (Piaget'deki soyut işlemler dönemi, Kohlberg'deki evrensel ahlak ilkeleri aşaması) gerektirir. Bu kapasite olmadan, birey "cahil" kalır ve kendini aklamaya çalışır.

Duygusal/Duyarlı İnsan ("Sevgi, merhamet, vicdan, ahlak sahibi olan"): Bu, David Hume'un ahlakın temeline "duyguları" (sentiments) koyan yaklaşımını anımsatır. Psikolojide empati ve teori of mind ile ilişkilidir. "İncinme de incitme" ilkesinin psikolojik temelidir.

Hukuki/Adalet Arayan İnsan ("Hak, hukuk, adalet, rızalık yolunda olan"): Bu boyut, toplumsal sözleşme teorilerine (Hobbes, Locke, Rousseau) benzer. Bireyin, keyfi güce değil, üzerinde mutabık kalınan kurallar ve karşılıklı rızaya (rızalık) dayalı bir düzende yaşama arzusunu yansıtır.

Üretici/Emekçi İnsan ("Alın teri dökerek helal kazanç elde eden"): Bu, analizin Marksist eksenini oluşturur. Karl Marx, insanı "üretim yapan varlık" (homo faber) olarak tanımlar. Metindeki "helal kazanç" vurgusu, sömürüden arınmış, emeğin karşılığının tam olarak alındığı bir üretim ilişkisini işaret eder. Bu, kapitalist veya feodal sömürü düzenlerine içkin bir eleştiridir.

2. Bölüm: Zenci İsyanı: Rızalığın Yokluğunun Tarihsel Sonucu

Zenci İsyanı, bu dört insani vasfın tamamen yok sayıldığı bir ortamın sonucudur:

Akıl ve Mantığın İnkarı: Köleler, aşağılanan ve insanlıkları reddedilen bir konumdaydı.

Merhamet ve Vicdanın Yokluğu: Bataklıklardaki çalışma koşulları, her türlü insani duyarlılığın (merhamet) sistemli bir şekilde ortadan kkaldırıldığını gösterir.

Hukuk ve Adaletin Askıya Alınması: Köleler, hukukun ve adaletin koruması dışındaydı. Onlar için bir "rıza" söz konusu değildi, sadece zorla çalıştırma (cebir) vardı.

Emeğin Sömürüsü (Helal Kazancın Reddi): Bu, isyanın Marksist bir okumayla en net görülen boyutudur. Köleler, emeklerinin karşılığını almıyor, ürettikleri artı-değere el konuluyordu. Bu, metnin "helal kazanç" tanımına tamamen zıt, "haram" bir sistemdi.

Sonuç, kaçınılmaz olarak şiddetli bir isyan oldu. Metnin "Ey dede, dil verdim baş kaldır" ifadesi, zulme karşı başkaldırının meşruiyetine işaret eder. Zenci İsyanı, rızalığın olmadığı, sömürünün olduğu yerde toplumsal düzenin sürdürülemeyeceğinin tarihsel kanıtıdır.

3. Bölüm: Bireysel Sorumluluktan Toplumsal Sözleşmeye: Rızalık Mekanizması

Metin, çözümü bireysel sorumlulukta arar: "Ayağıma taş dolansa kendimden bilirim." Bu, içsel bir suçluluk (internalized guilt) ve sorumluluk alma (taking responsibility) psikolojisini gerektirir. "Cahil", bu sorumluluğu almak yerine, suçu dışsallaştırır (externalization) ve kendini aklar.

Ancak bu bireysel psikolojik süreç, toplumsal bir mekanizmayla taçlandırılır: Tazminat ve Rızalık Alma. Bu, bireysel psikolojiden toplumsal felsefeye bir geçiştir. John Rawls'ın "adalet olarak hakkaniyet" teorisi, toplumsal kurumların en dezavantajlıların yararına çalışacak şekilde dizayn edilmesini önerir. Metindeki "mazlumun zararını tazmin etme" emri, bu Rawlsçu ilkenin bireysel düzeydeki pratiğidir. Fail, mağduru "en dezavantajlı" konumdan çıkaracak bir eylemde (tazminat) bulunmak ve onun "rızasını" almak zorundadır. Bu, toplumsal barışın (sulh) temelidir.

4. Bölüm: "Allah'ı İnsan Yarattı Bakışı": Bir İdeoloji Eleştirisi

Bu radikal ifade, Marksist "yanlış bilinç" (false consciousness) ve Louis Althusser'in "İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları" kavramlarıyla analiz edilebilir. İdeoloji, egemen sınıfın çıkarlarını meşrulaştıran bir dizi düşünce ve inançtır. İnsanlar, kendi yarattıkları bu dini/ideolojik söylemler tarafından şekillendirilir ("yaratılır") ve bu söylemler onları tahakküm altında tutar. Metin, bizi bu yapıları "akıl, mantık, bilim" ile "inceleyip analiz etmeye", yani eleştirel düşünmeye ve ideolojinin üstünü örttüğü gerçek maddi koşulları (emek sömürüsü, adaletsizlik) görmeye davet eder. Zenci İsyanı'nın lideri Ali bin Muhammed, belki de bu "Allah'ı insan yarattı bakışı"nın farkına vararak, mevcut düzenin tanrısal değil, insani (ve dolayısıyla değiştirilebilir) olduğunu idrak etmişti.

Sonuç

Alevi-Bektaşi metninde önerilen etik sistem, bireyi ve toplumu dönüştürmeye yönelik bütüncül bir projedir. Bu proje, akıl ve bilimi rehber edinen, merhameti içselleştiren, adalet ve rıza üzerine kurulu bir toplumsal düzen talep eden ve nihayetinde emeğin sömürülmediği "helal" bir ekonomik sistemi savunan dört ayak üzerinde yükselir. Zenci İsyanı, bu değerlerin tamamen yok sayıldığı bir ortamın yıkıcı sonuçlarını gösteren trajik bir tarihsel laboratuvardır. Metnin çağrısı, bize sadece bireysel bir ahlak reçetesi sunmak değil, aynı zamanda "Allah'ı insan yarattı bakışı"nın eleştirel bilinciyle, içinde yaşadığımız toplumsal, ekonomik ve ideolojik yapıları sorgulayarak, gerçek bir "rızalık toplumu"na doğru aktif bir şekilde çalışmaktır.

Kaynakça

Birincil Kaynak (Alevi-Bektaşi):

Buyruk (İmam Cafer Buyruğu veya Şeyh Safi Buyruğu).

Zenci İsyanı için:

Popovic, Alexandre. *The Revolt of African Slaves in Iraq in the 3rd/9th Century*. Markus Wiener Publishers.

El-Hibri, Tayeb. Reinterpreting Islamic Historiography: Hārūn al-Rashīd and the Narrative of the ʿAbbāsid Caliphate. Cambridge University Press. (İçinde Zenci İsyanı'na dair analizler bulunur).

Marksist Teori için:

Marx, Karl. Kapital, Cilt 1. (Emek-değer teorisi ve sömürü analizi için).

Althusser, Louis. İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. İthaki Yayınları.

Psikoloji ve Ahlak Felsefesi için:

Kohlberg, Lawrence. The Philosophy of Moral Development. Harper & Row. (Ahlaki gelişim evreleri).

Hume, David. Ahlak İlkeleri Üzerine Bir İnceleme. Say Yayınları.

Siyaset Felsefesi ve Adalet Teorisi için:

Rawls, John. Bir Adalet Teorisi. Phoenix Yayınları.

Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. İş Bankası Kültür Yayınları.

Genel Sosyoloji ve Eleştirel Teori:

Giddens, Anthony. Sosyoloji. Kırmızı Yayınları.

Freire, Paulo. Ezilenlerin Pedagojisi. Ayrıntı Yayınları. (Rızalık yerine dayatmanın yıkıcı sonuçları üzerine).