Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki "Rızalık" ve "İnsan-ı Kâmil" kavramlarını, bu geleneğin tarihsel olarak şekillendiği siyasi bağlam—özellikle Emevi Hanedanlığı'na (661-750) karşı isyanlar—ışığında incelemeyi amaçlamaktadır. "Eline, beline, diline sahip ol" gibi etik ilkeler, sadece kişisel bir ahlak kodu değil, aynı zamanda Emevi iktidarının Arap milliyetçiliği, sınıfsal eşitsizlik (mevali politikası) ve şiddet içeren meşruiyet arayışına (Kerbelâ) bir tepki ve alternatif bir toplum projesi olarak yorumlanacaktır. Makale, bu tarihsel-felsefi temelin üzerine, öğretinin "öz-eleştiri", "tazmin" ve "helal kazanç" vurgusunu, Marksist (sınıf mücadelesi, yabancılaşma), psikolojik (suçu dışsallaştırma, öz-bilinç) ve sosyolojik (toplumsal sözleşme, dayanışma) perspektiflerle analiz edecek ve nihayet "Allah'ı insan yarattı bakışı"nı, dinin toplumsal bir inşa olduğuna dair eleştirel bir tez olarak okuyacaktır.

Anahtar Kelimeler: Alevi-Bektaşi Etiği, Rızalık, Emevi Hanedanlığı, Kerbelâ, Marksist Analiz, Sosyal Psikoloji, Tarihsel Sosyoloji, Din Eleştirisi.

Giriş

Alevi-Bektaşi öğretisi, salt bir inanç sistemi olmanın ötesinde, derin bir politik ve etik tepkinin kodlarını taşır. Bu çalışma, öğretinin temel metinlerinden biri olan "Rızalık" vurgulu metni, onun doğduğu tarihsel fırın—Emevi zulmü ve isyanları—içinde anlamayı ve ardından bu öğretiyi modern sosyal teorilerle yeniden yorumlamayı hedefler. Bu çifte okuma, geleneğin neden sürekli bir "muhalefet geleneği" olarak anıldığını ve etik sisteminin neden bu denli güçlü bir toplumsal adalet vurgusu taşıdığını açıklamaya yardımcı olacaktır.

1. Bölüm: Tarihsel Arka Plan: Emevi İktidarı ve Alevi-Bektaşi Etik Kodunun Doğuşu

Emevi dönemi, Alevi-Bektaşi söyleminin antitezi olarak analiz edilebilir. Metindeki her bir ilke, Emevi uygulamalarının tersi bir değeri işaret eder.

Arap Milliyetçiliği (Emevi) vs. Ümmetçilik ve Rızalık (Alevi-Bektaşi): Emevilerin mevali (Arap olmayan Müslüman) politikası, ikinci sınıf vatandaşlık ve ağır vergilendirmeydi. Buna karşı, "rızalık yolunda olana İNSAN denilir" ve "hak hukuk adalet" vurgusu, evrensel bir eşitlik ve gönüllü katılım (rıza) ile oluşan bir toplum idealini yansıtır. Bu, Berberi İsyanı'nın ve Abbasilerin mevaliyi yanına alan propagandasının da arkasındaki itici güçtü.

Hanedan Veraseti (Emevi) vs. Liyakat ve Emek (Alevi-Bektaşi): Emevi halifeliği bir hanedanlık saltanatına dönüştürdü. Buna karşın metin, "alınteri dökerek emek harcayarak helal kazanç elde edene İNSAN denilir" diyerek iktidar ve servetin soy ile değil, emek ve liyakat ile elde edilmesi gerektiğini savunur. Bu, Mukhtar es-Sakafi isyanının mevaliye dayanmasıyla da örtüşen bir duruştur.

Şiddet ve Siyaset (Kerbelâ) vs. Şiddetsizlik ve Telafi (Alevi-Bektaşi): Emevi iktidarının meşruiyet arayışı, Hz. Hüseyin ve ailesinin Kerbelâ'da katli gibi bir şiddet eylemiyle sonuçlandı. Buna en keskin tepki, metindeki "incinsen de incitme" ve "yıktığını yap, ağlattığını güldür" ilkeleridir. Bu, şiddeti meşru gören bir siyasete değil, hatayı dahi telafi ve tazmin ile düzeltmeyi öneren bir etiğe işaret eder. Zeyd bin Ali'nin isyanı, bu şiddet sarmalına bir başka trajik örnektir.

2. Bölüm: Marksist ve Psiko-Sosyolojik Bir Çözümleme: Yabancılaşma, Öz-İdrak ve Toplumsal Sözleşme

Metnin derin felsefesi, Marksist ve psiko-sosyolojik kavramlarla daha da netleşir.

Marksist Bir Okuma: Sınıf Bilinci ve Yabancılaşma:

Helal Kazanç ve Emek-Değer Teorisi: "Alınteri dökerek... helal kazanç" vurgusu, Karl Marx'ın emek-değer teorisiyle paralellik kurar. Emevi saraylarının, mevalinin sömürülmesiyle elde edilen "haram" servetine karşı, üretim ilişkilerinde adaleti savunur. Kişinin kendi emeğine yabancılaşmamasının, onu "insan" yapan temel şart olduğunu ima eder.

Yanlış Bilinç (False Consciousness) ve Öz-İdrak: "CAHİLLER kendini AKLAR" ifadesi, Marksist "yanlış bilinç" kavramının mükemmel bir karşılığıdır. Emevi propagandasını sorgulamadan kabul edenler, kendi çıkarlarına ters düşen bir sistemi meşrulaştırarak "cahil" konumundadır. Buna karşı "Arif olan özünü yoklar" diyerek, gerçek öz-idrak (class consciousness) ve özeleştirinin yolunu gösterir.

Psikolojik Bir Okuma: Suçu Dışsallaştırma Mekanizması:

"Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?" sorusu, psikolojideki "projeksiyon" (suçu dışsallaştırma) ve "dışsal locus of control" (olayları kendi dışındaki güçlere bağlama) mekanizmalarını reddeder. Sağlıklı bir psikolojik gelişim için, bireyin sorumluluğu içselleştirmesi ("içsel locus of control") gerektiğini savunur. Bu, Emevi iktidarının tüm suçu muhaliflerine atma eğilimine bir tepkidir.

Sosyolojik Bir Okuma: Rızalık ve Toplumsal Sözleşme:

"Rızalık" kavramı, Jean-Jacques Rousseau'nun "toplum sözleşmesi"ndeki "genel irade" (general will) fikriyle karşılaştırılabilir. Toplum, bireylerin rızasına dayanır. Emevi iktidarı bu rızayı kaybettiği için (isyanlar) meşruiyetini de kaybetmiştir. Metin, toplumsal düzenin zorla değil, gönüllü anlaşma ve adaletle (rızalık) kurulması gerektiğini öne sürer.

3. Bölüm: Teolojik Bir Devrim: "Allah'ı İnsan Yarattı Bakışı"nın Radikal Yorumu

Bu ifade, çalışmanın zirve noktasıdır ve din sosyolojisi açısından devrimcidir.

Ludwig Feuerbach ve Dinin Özü: Bu ifade, Alman filozof Ludwig Feuerbach'ın Hıristiyanlığın Özü adlı eserindeki temel teziyle doğrudan örtüşür: Tanrı, insanın yabancılaşmış özüdür. İnsan, kendi en yüce niteliklerini (sevgi, adalet, merhamet) dışsallaştırır, onları sonsuzlaştırır ve bir Tanrı fikri olarak yaratır. Metin, "Allah'ı insan yarattı" diyerek, bu yabancılaşmayı tersyüz eder ve insana "İlahi olan nedir?" sorusunu sormak yerine, "İnsan olmak nedir?" sorusunu sorması gerektiğini hatırlatır.

Marksist Din Eleştirisi ve Tarihsel Materyalizm: Karl Marx, dinin "halkın afyonu" olduğunu söyler. Emevi iktidarı, dini, mevcut eşitsizlikleri meşrulaştıran bir araç olarak kullanmış olabilir. Bu metin ise, dini, tam tersine, eleştirel düşünceyi ("akla, mantığa, bilime fenne yakın ol") ve etik bir başkaldırıyı ("Ey dede, dil verdim baş kaldır") teşvik eden bir güce dönüştürür. Din, otoriteyi sorgulamak için kullanılır.

Psikolojik ve Sosyolojik Çıkarım: Bu bakış, tüm dini sistemleri, onları üreten toplumsal ve psikolojik koşullar bağlamında ("karakterleri incele analiz sentez çözümleme yap") incelemeye davet eder. Emevi İslam anlayışı, bir hanedanın iktidar hırsının ürünü olarak görülebilirken, Alevi-Bektaşi anlayışı, ezilenlerin adalet arayışının bir ifadesidir.

Sonuç

İncelenen Alevi-Bektaşi metni, tarihsel bir bağlam (Emevi karşıtı isyanlar) içinde şekillenmiş sofistike bir etik ve politik manifestodur. Emevi iktidarının Arap milliyetçiliği, sömürücü ekonomik politikaları ve şiddet içeren siyasetine karşı, rızalık, emek, öz-eleştiri, şiddetsizlik ve telafi ilkeleri üzerine kurulu alternatif bir toplum vizyonu sunar. Bu vizyon, Marksist, psikolojik ve sosyolojik analizlerle incelendiğinde, evrensel bir değerler sistemi olarak okunabilir. Nihayetinde, "Allah'ı insan yarattı" şeklindeki radikal tez, bu öğretiyi, dini otoriteyi mutlaklaştıran anlayışlardan köklü bir şekilde ayırarak, odağı Tanrı'dan, insanın kendi eylemlerinin sorumluluğuna ve toplumsal adalet arayışına kaydırır. Bu, sadece dini değil, aynı zamanda sosyo-politik bir özeleştiri ve devrim çağrısıdır.

Kaynakça

Tarih (Emevi Dönemi):

Wellhausen, Julius. The Arab Kingdom and Its Fall. (İngilizce çeviri).

Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates. (İngilizce).

Çağatay, Neşet. İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.

Alevilik-Bektaşilik ve İslam Tarihi:

Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Zeydîlik ve Mukhtar için: Öz, Mustafa. İslam Mezhepleri Tarihi. Ensar Neşriyat.

Marksist ve Sosyal Teori:

Marx, Karl. 1844 El Yazmaları. (Yabancılaşma teorisi için). (Çeviri).

Feuerbach, Ludwig. Hıristiyanlığın Özü. (Çeviri).

Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. (Çeviri).

Fromm, Erich. Sahip Olmak ya da Olmak. (Psikolojik analiz için). (Çeviri).

Din Sosyolojisi ve Felsefesi:

Berger, Peter L. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion. (İngilizce).

Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çeviri). (Helal kazanç ve etik karşılaştırması için).