Öz: Bu çalışma, İslam'ın batıni bir yorumu olan Alevi-Bektaşi geleneği ile Hıristiyanlığın bir yorumu olan Mormonluk (İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi) arasındaki etik ve teolojik yaklaşımları karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın odak noktası, Alevi-Bektaşi öğretisinin merkezinde yer alan "rızalık" (karşılıklı razı olma, gönül alma) kavramı ile Mormon öğretisindeki "kefaret" (atonement) ve "telafi" (restitution) doktrinleridir. Her iki gelenek de hata, günah ve bunların onarımı için bir yol sunar, ancak bu yolların kaynağı, metodolojisi ve nihai hedefi birbirinden farklılıklar gösterir. Bu makale, "eline, beline, diline sahip ol" ilkeleri ve "Allah'ı insan yarattı bakışı" gibi Alevi-Bektaşi vurguları ile Mormon öğretisindeki "İsa'nın Kefareti" ve "Lütuf-Eylem" dengesi arasındaki benzerlik ve zıtlıkları, kaynakça göstererek ve akademik bir dille inceleyecektir.

Anahtar Kelimeler: Rızalık, Kefaret, Alevilik-Bektaşilik, Mormonluk, Karşılaştırmalı Dinler, Etik, Telafi, Uzlaşma.

Giriş

Dinler, bireylere hata ve günahlarla başa çıkma ve manevi bütünlüğe kavuşma yolları sunar. Bu çalışma, Anadolu merkezli bir İslam yorumu olan Alevi-Bektaşilik ile 19. yüzyıl Amerika'sında doğmuş bir Hıristiyan mezhebi olan Mormonluğu, "onarım" mefhumu üzerinden karşılaştıracaktır. Alevi-Bektaşilikteki rızalık, hatanın mağdur ile yüzleşme, maddi-manevi tazmin ve gönül alma yoluyla dünyevi ve toplumsal planda çözülmesidir. Mormonlukta ise kefaret, öncelikle İsa Mesih'in kurbanı üzerinden tanrısal bir lütuf meselesidir, ancak bireyin tövbesi ve telafi edici eylemlerle tamamlanması beklenir.

1. Bölüm: Alevi-Bektaşi Öğretisinde Rızalık Yolu: İnsan-ı Kâmil Olma Süreci

Alevi-Bektaşi geleneği, metafizik bir kurtuluştan önce, dünyevi ve toplumsal bir barışı (rızalığı) merkeze alır.

Temel Etik İlkeler: "Eline, beline, diline sahip ol" üçlemesi, bireyin kendisine ve topluma karşı sorumluluğunun temelidir. "Döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap" emirleri, pasif bir günah çıkarmadan ziyade aktif bir onarım sürecini şart koşar.

Sorumluluk ve Özeleştiri: "Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?" sorusu ve "cahiller kendini aklar" tespiti, suçu dışsallaştırmayı reddeder ve derin bir özeleştiriyi (muhasebe) teşvik eder.

Rızalık ve Tazmin: Süreç, "kümesteki tavuk" metaforunda somutlaşır. Olgunlaşma, hatanın farkına varmakla (sûrette insan) kalmaz, maddi tazminat (tavukların parasını ödeme) ve manevi tazminat (mağdurun rızasını alma) ile tamamlanır. Nihai hedef, insan-ı kâmil mertebesidir.

Teolojik Çerçeve: "Allah'ı insan yarattı bakışıyla bak" ifadesi, bu sürecin odağının insan ve onun eylemleri olduğunu vurgular. Tanrı, uzak bir yargıç değil, insanın içindeki "Hak" olarak kavranır. Bu, son derece antroposantrik (insan-merkezli) ve pratik bir dini anlayışa işaret eder.

2. Bölüm: Mormon Öğretisinde Kefaret ve Telafi: Lütuf ve Eylemin Dengesi

Mormon teolojisi, İsa Mesih'in kefaretinin merkeziliğini vurgularken, bireyin bu kefareti "hak etmek" için çaba göstermesi gerektiğine inanır.

İsa Mesih'in Kefareti: Mormon inancına göre, İsa Mesih, Gethsemane Bahçesi'nde ve çarmıhta çektiği acılarla tüm insanlığın günahlarının bedelini ödemiştir. Bu, tüm insanlığa sunulan koşulsuz bir lütuf armağanıdır (2. Nefi 25:23). Bu, Alevi-Bektaşi'deki insan-merkezli sürecin aksine, öncelikle tanrı-merkezli bir olaydır.

Tövbe ve Telafi (Restitution): Mormon öğretisinde, bireyin İsa'nın kefaretinden tam olarak yararlanabilmesi için tövbe sürecinden geçmesi gerekir. Bu tövbe sürecinin somut bir adımı da telafi (restitution) etmektir. Örneğin, çalınan bir malın geri verilmesi veya değerinin ödenmesi ("koymadığını alma" ve "döktüğünü doldur" ilkeleriyle benzerlik gösterir).

Lütuf ve İşler: Mormonluk, "lütuf ile kurtulduk" inancını kabul eder, ancak bu lütfun etkin kılınması için bireyin iman, tövbe, vaftiz ve itaat gibi eylemlerde bulunması gerektiğini savunur. Bu, "iman ve eylemlerin" bir birleşimidir. Alevi-Bektaşi'de ise "rıza"yı kazanmak için dini ritüellerden ziyade, doğrudan mağdurla kurulan etik bir ilişki esastır.

Toplumsal Boyut: Mormon cemaati (kilise) oldukça yapılandırılmıştır ve tövbe süreci bazen cemaat liderleri (rahipler) ile yürütülür. Alevi-Bektaşi'de ise "dede" bir rehberdir, ancak rızalık süreci doğrudan birey ile mağdur arasında, toplumsal gözlem altında gerçekleşir.

3. Bölüm: Karşılaştırmalı Analiz: Benzer Hedefler, Farklı Yollar

Özellik: Temel Motivasyon
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): Toplumsal barış (rızalık), insan-ı kâmil olma
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): Tanrı ile barışma, İsa'nın buyruklarına itaat

Özellik: Merkezi Aktör
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): Birey ve Mağdur (Yatay ilişki)
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): İsa Mesih ve Birey (Dikey ilişki)

Özellik: Onarım Mekanizması
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): Doğrudan Tazmin ve Gönül Alma
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): İsa'nın Kefaretine iman + Dolaylı Telafi

Özellik: Teolojik Odak
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): İmmanent (içkin): Hak, insanın özünde
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): Transcendent (aşkın): Tanrı, gökteki bir Baba

Özellik: Rol Modeli
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): Hak-Muhammed-Ali üçlemesi (kamil insan)
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): İsa Mesih (Kurtarıcı ve Tanrı)

Özellik: Sürecin Doğası
Alevi-Bektaşilik (Rızalık Yolu): Pratik, Dünyevi, Toplumsal
Mormonluk (Kefaret ve Tövbe): Teolojik, Manevi, Kilise Merkezli

Sonuç

Her iki gelenek de hatanın, günahın veya kusurun etik ve manevi sonuçlarıyla yüzleşmek için kapsamlı yollar sunar. Alevi-Bektaşi rızalık kavramı, süreci tamamen dünyevi ve toplumsal bir düzleme taşıyarak, çözümü insanlar arasındaki ilişkide arar. Onarım, mağdurun hakkını iade etmek ve gönlünü almakla mümkündür. Mormon kefaret öğretimi ise, nihai çözümü ilahi bir lütuf eyleminde (İsa'nın kurbanı) görür, ancak bireyin tövbe ve telafi eylemlerini bu lütfun vazgeçilmez bir tezahürü olarak şart koşar.

Kısacası, Alevi-Bektaşilik yatay (insan-insan) bir uzlaşma vurgusu yaparken, Mormonluk öncelikle dikey (insan-Tanrı) bir uzlaşmayı merkeze alır ve yatay ilişkileri bu dikey ilişkinin bir sonucu ve göstergesi olarak görür. Bu karşılaştırma, farklı kültürel ve teolojik bağlamlarda gelişen dinlerin, insanın ahlaki arayışına nasıl benzersiz ve derinlikli yanıtlar verebileceğini göstermektedir.

Kaynakça (Örnek)

Alevi-Bektaşilik Kaynakları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu veya İmam Cafer Buyruğu). Alevi yolunun temel yazılı kaynağı.

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Mormonluk Kaynakları:

Kitâb-ı Mormon: Eskinin ve Yeni Ahit'in Tamamlayıcısı. İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi Yayını.

Öğretiler ve Antlaşmalar. (Mormon kilisesinin doktrin ve tarih metni).

Givens, Terryl L. By the Hand of Mormon: The American Scripture that Launched a New World Religion. Oxford University Press.

Bushman, Richard Lyman. Joseph Smith: Rough Stone Rolling. Knopf.

Karşılaştırmalı Din ve Etik:

Hick, John. An Interpretation of Religion: Human Responses to the Transcendent. Yale University Press.

Kitab-ı Mukaddes (Eski ve Yeni Ahit).