Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezinde yer alan "Rızalık" kavramını, İslam'ın erken dönemindeki siyasi ayrışmaların (Ridde Savaşları, İlk Fitne, Harici Hareketi) tarihsel arka planı ışığında ve Marksist, psikolojik, sosyolojik, felsefi perspektiflerle çok disiplinli bir analize tabi tutmayı amaçlamaktadır. "Eline, beline, diline sahip ol" ilkeleriyle somutlaşan ahlaki disiplin, bir yandan erken dönem mezhep çatışmalarına bir tepki ve alternatif bir varoluş biçimi olarak yorumlanacak; diğer yandan, "yıktığını yap, rızalık al" emriyle taçlanan telafi (tazmin) felsefesi, kapitalist üretim ilişkilerine, psikanalitik benlik sorgulamasına ve toplumsal mutabakat teorilerine referansla irdelenecektir. Çalışma, Alevi-Bektaşi ahlakının, tarihsel bir travmanın sonucu olarak şekillenen, ezilene (mazluma) yönelik etik bir sorumluluk ve merkezi iktidara karşı bir "direnme ahlakı" olduğunu savunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Alevilik, Bektaşilik, Rızalık, İlk Fitne, Tarihsel Materyalizm, Psikanaliz, Sosyoloji, Eleştirel Teori.

Giriş

Alevi-Bektaşi öğretisi, sadece bir inanç sistemi değil, aynı zamanda İslam'ın erken döneminde yaşanan siyasi şiddet ve dışlanmışlık tecrübesiyle şekillenmiş bir "varoluş stratejisi" ve "etik direniş" biçimidir. Bu makale, bu öğretiyi, onu doğuran tarihsel koşulları merkeze alarak ve çok disiplinli bir eleştirel teori lensinden okuyarak analiz edecektir.

1. Bölüm: Tarihsel Arka Plan: Erken Dönem İç Savaşların Şekillendirdiği Bir Kimlik

Metnin ruhu, İslam tarihinin ilk yüzyılında yaşanan trajedilerle doğrudan bağlantılıdır.

Ridde Savaşları ve Merkezi Otoriteye Direnişin Tohumları: Halife Ebubekir'in "merkezi otoriteyi sağlamlaştırma" hamlesi, kabilelerin özerkliğine ve zekâtın yeniden dağıtımına dair itirazlarını bastırmıştır. Bu, merkezi devlete ve onun vergi/otorite sistemine karşı derin bir güvensizliğin tarihsel kökeni olarak okunabilir. "Elini yanlış cebe atma" ve "helal kazanç" vurgusu, sadece bireysel bir ahlak kuralı değil, aynı zamanda gaspçı merkezi otoritenin mali sistemine karşı bir protesto ve alternatif bir ekonomik ahlak olarak yorumlanmalıdır.

İlk Fitne (656-661) ve "Mazlum" Kimliğinin İnşası: Hz. Ali'nin şehit edilmesi ve Emevi hanedanlığının kurulması, Sünni-Şii ayrışmasının olduğu kadar, Alevi kimliğinin de kurucu travmasıdır. "Hak, Muhammed, Ali" üçlemesi, sadece teolojik bir inanç değil, aynı zamanda bu tarihsel haksızlığa karşı bir siyasi semboldür. "İncinme, incitme" ilkesi, yaşanan bu büyük incinmenin (Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'e yapılanlar) kolektif hafızada yarattığı travmanın bir sonucu olarak, şiddeti mutlak suretle reddeden bir etik kod haline gelmiştir.

Hariciler ve "Özeleştiri"nin Sınırları: Hariciler, radikal eşitlikçi söylemleriyle ("en fazih Müslüman'ın halife olması") dikkat çekerler ancak eylemleri şiddet ve tekfir üzerine kuruludur. Alevi-Bektaşi metnindeki "Cahiller kendini aklar" ifadesi, tam da bu tür bir radikal, kendini mutlak doğru gören ve özeleştiriden yoksun zihniyete bir eleştiri olarak okunabilir. Alevi öğretisi, radikal eşitlikçi talepleri, şiddeti dışlayan ve özeleştiriyi merkeze alan bir etikle harmanlar.

2. Bölüm: Eleştirel Teori ve Çok Disiplinli Bir Analiz

Marksist Bir Bakış: Emek, Helal Kazanç ve Sömürü Eleştirisi:

"Alınteri dökerek emek harcayarak helal kazanç" vurgusu, Karl Marx'ın "emek-değer teorisi" ve meta fetişizmi eleştirisi ile diyaloga girer. Bu, artık-değere el koyan, emeği sömüren bir kapitalist/feodal düzene karşı, üreticinin emeğinin karşılığını tam olarak alması gerektiğine dair anti-sömürücü bir duruştur.

"Rızalık yolunda olma", kapitalist piyasa ilişkilerinin gayrişahsi ve sömürücü doğasına karşı, insani, müzakereci ve karşılıklı saygıya dayalı alternatif bir toplumsal ilişki modeli önerir.

Psikolojik ve Psikanalitik Bir Bakış: Nefs Muhasebesi ve Projektif Mekanizma:

"Arif olan özünü yoklar, cahiller kendini aklar" ifadesi, psikanalitik kuramdaki "projeksiyon" (yansıtma) savunma mekanizmasının mükemmel bir eleştirisidir. Cahil (olgunlaşmamış) birey, içsel kusurlarını ve suçluluklarını dış dünyaya ve başkalarına yansıtır (suçu taşta arar). Arif (olgun) birey ise bu mekanizmayı fark eder ve içe dönük bir sorgulama (introspection) sürecine girer.

Bu, Carl Jung'un "Gölge" arketipini kabul edip onunla yüzleşme sürecine benzer. "Özünü yoklamak", kişinin kendi gölgesini keşfetmesi ve onu bilinç düzeyine çıkararak olgunlaşmasıdır.

Sosyolojik Bir Bakış: Toplumsal Uyum (Rızalık) ve Sosyal Sermaye:

"Rızalık", Emile Durkheim'ın "mekanik/organik dayanışma" veya Max Weber'in "sosyal eylem" kavramları bağlamında analiz edilebilir. Toplumsal uyum, yasal zorlamayla (kanun) değil, karşılıklı rıza, gönül hoşnutluğu ve tazminatla (telafi) sağlanır. Bu, geleneksel hukuk sistemlerinin cezalandırıcı doğasına karşı, onarıcı adalet (restorative justice) modeline yakın bir toplumsal düzenleme önerisidir.

Rızalık almak ve vermek, toplumsal güven ve işbirliği ağlarını (sosyal sermaye) güçlendiren bir ritüeldir.

Felsefi Bir Bakış: Özcülük Eleştirisi ve İnsanın İnşası:

"Allah'ı insan yarattı bakışıyla bak" ifadesi, Ludwig Feuerbach'ın dinin antropolojik temeline yaptığı vurguyu hatırlatır. Bu, insanın kendi özünü dışsallaştırıp yabancılaştırdığı bir projeksiyondur.

Daha da radikal bir okumada, bu ifade, varoluşçuluğun "özün varoluştan önce geldiği" fikrine (essentialism) bir meydan okumadır. İnsan, "insan" olarak doğmaz; "insan"ı eylemleri, sorgulamaları ve etik tercihleriyle inşa eder. Metnin "insan" tanımları (akıllı, merhametli, adaletli, çalışkan olan) bir öz değil, bir olma halini, bir süreci tarif eder. İnsan, kendini bu etik pratiklerle inşa eden varlıktır.

Sonuç

İncelenen Alevi-Bektaşi metni, İslam'ın erken dönemindeki siyasi şiddet ve dışlanmışlık tecrübesinden neşet eden, derinlikli ve dirençli bir dünya görüşünün ürünüdür. Bu öğreti, tarihsel bir travmayı, şiddeti dışlayan, mazlumdan yana taraf olan, emeği yücelten ve toplumsal barışı karşılıklı rızaya (rızalık) dayandıran sofistike bir etik sisteme dönüştürmüştür. Marksist, psikanalitik, sosyolojik ve felsefi analizler, bu geleneğin sadece dini bir doktrin olmadığını, aksine, kapitalist sömürüye, psikolojik yabancılaşmaya, cezalandırıcı hukuk sistemlerine ve özcü insan tanımlarına karşı güçlü bir eleştiri ve alternatif bir yaşam projesi sunduğunu ortaya koymaktadır. "Rızalık yolu", bu nedenle, hem tarihsel bir hafıza hem de güncel bir direniş ve inşa etikidir.

Kaynakça

Tarih (İslam Tarihi):

Ana Kaynak: Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Tarihü’r-Rüsül ve’l-Mülük (Peygamberler ve Hükümdarlar Tarihi). (Çeviri). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Çağdaş Analiz: Crone, Patricia. Meccan Trade and the Rise of Islam. Princeton University Press. (Ridde Savaşları'nın ekonomik arka planı için).

Çağdaş Analiz: Donner, Fred M. The Early Islamic Conquests. Princeton University Press.

Marksist Analiz:

Marx, Karl. Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, Cilt 1. (Çeviri). Yar Yayınları.

İslam ve Marksizm: Rodinson, Maxime. İslam ve Kapitalizm. (Çeviri). Payel Yayınevi.

Psikolojik Analiz:

Freud, Sigmund. Uygarlığın Huzursuzluğu. (Çeviri). Metis Yayınları. (Suçluluk duygusu ve kültür).

Jung, Carl Gustav. İnsan ve Sembolleri. (Çeviri). Okuyan Us Yayınları.

Sosyolojik Analiz:

Durkheim, Emile. Toplumsal İşbölümü. (Çeviri). Cem Yayınevi.

Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çeviri). Bilgesu Yayıncılık.

Onarıcı Adalet: Zehr, Howard. Little Book of Restorative Justice. Good Books.

Felsefi Analiz:

Feuerbach, Ludwig. Hıristiyanlığın Özü. (Çeviri). İdea Yayınevi.

Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. (Çeviri). Say Yayınları. ("İnsan kendini nasıl yaparsa öyledir" fikri için).

Alevilik/Bektaşilik Üzerine:

Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı. Dergah Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Güncel Sosyoloji: Vorhoff, Karin. "Let's Reclaim Our History and Culture!" (Alevi hareketi üzerine akademik bir çalışma).