Komplo iddialarının toplumda yaygın şekilde kabul görmesi, yalnızca bilgi eksikliğinden ya da yanlış yönlendirmeden kaynaklanan bir durum değildir. Psikoloji alanındaki araştırmalar, komplo inançlarının hem belirli kişilik özellikleriyle hem de çok daha geniş insan gruplarında görülen bilişsel önyargılar ve sosyal-duygusal ihtiyaçlarla yakından ilişkili olduğunu göstermektedir.
Kişilik Bozuklukları ve Komplo Düşüncelerinin Üretimi
Şizotipal Kişilik Bozukluğu (ŞKB)
Şizotipal kişilik özellikleri, komplo iddialarının üretilmesi ya da yaygınlaşmasında en etkili klinik faktörlerden biridir. Bu kişilerde:
Sihirsel düşünme
Nedensiz bağlantılar kurma
Olağandışı inanç ve sezgiler
Rastlantılar arasında özel anlamlar arama
Algısal bozukluk benzeri yaşantılar gibi eğilimler belirgindir.
Bu nedenle pandemilerin bilinçli olarak başlatıldığı, depremlerin HAARP gibi yollarla yapay olarak oluşturulduğu, bulut tohumlama gibi yollarla yağmurların çalındığı ya da gök olaylarının gizli güçler tarafından yönetildiği gibi iddialar ortaya atabilirler veya bu fikirlerin yayılmasına aracılık edebilirler. Şizotipal jişilik bozukluğu görülen bilişsel örüntüler, karmaşık olayları doğaüstü ya da gizemli nedenlerle açıklama eğilimini artırır.
Paranoid Kişilik Bozukluğu
Paranoid kişilik yapılanmasında:
Başkalarına karşı aşırı güvensizlik
Her olayda gizli bir plan veya tehdit arama
Eleştiriyi saldırı olarak algılama
Sürekli tetikte olma
Kötü niyet varsayımı gibi özellikler ön plandadır.
Bu mental çerçevede, dış dünyayı bir tehdit ağı olarak algılayan kişi, her olayın arkasında gizli güçler olduğuna inanma eğilimindedir. HAARP ile deprem üretildiği, COVID-19’un bilerek yayıldığı, bulut tohumlama ile yağmurun “çalındığı”, hükümetlerin veya gizli örgütlerin insanları manipüle ettiği gibi komplo iddiaları, paranoid düşünce örüntülerinin doğal uzantısı olarak ortaya çıkar.
Komplo İddialarını Yaygınlaştıran Bilişsel ve Duygusal Mekanizmalar
Kişilik bozuklukları komplo düşüncelerinin yalnızca küçük bir kaynağını oluşturur. Komplo iddialarının yayılmasını sağlayan asıl güç, normal bilişsel süreçler ile sosyal-duygusal kırılganlıklardır. Komplo inançlarına yönelen geniş kitle, çoğunlukla zihnin doğal eğilimleri, sosyal ihtiyaçlar ve duygusal tepkiler nedeniyle bu iddiaları inandırıcı bulur.
Rastlantılarda Anlam Arama (Apophenia / Patternicity)
İnsan zihni kaotik bir dünyada anlam ve düzen aramak üzere gelişmiştir. Bu nedenle küçük tesadüfler bile:
“Bir plan var”
“Bu kadar şey aynı anda olamaz”
“Bunun arkasında biri olmalı” gibi düşünceler doğurabilir.
Zihin, gerçek bağlantılar kadar hayali bağlantılar da üretme eğilimindedir. Komplo inançları, bu bilişsel önyargının en görünür ürünlerindendir.
Yüksek Kaygı ve Belirsizlik İntoleransı
Belirsizlik, insan zihni için rahatsız edicidir.
Komplo iddiaları, karmaşık olayları açıklayıcı basit bir çerçeve sunarak psikolojik rahatlama sağlar:
“Her şey kontrol altında—kimin yaptığını biliyoruz.”
Bu nedenle özellikle kriz dönemlerinde, ekonomik çöküşlerde, pandemi gibi büyük belirsizlik anlarında komplo iddialarına inanç artar.
Sosyal Dışlanmışlık ve Aidiyet Arayışı
Kendisini toplumdan dışlanmış hisseden veya sosyal bağları zayıf bireyler, komplo topluluklarında güçlü bir aidiyet duygusu bulabilir. “Gerçeği sadece biz biliyoruz.”
duygusu, bireyin kendini özel ve değerli hissetmesine hizmet eder. Komplo grupları, üyelerine bir kimlik ve kolektif güç hissi verir.
Kontrol Kaybı Hissi
Araştırmalar, kontrol duygusunu yitiren kişilerin daha fazla komplo düşüncesine yöneldiğini göstermektedir. Kişi hayatını kontrol edemediğinde, “dünyayı güçlü bir grubun kontrol ettiği” fikri paradoksal biçimde daha az kaygı oluşturabilir. Çünkü kaotik bir dünyadansa kasıtlı bir düzen algısı psikolojik olarak daha tolere edilebilirdir.
Onaylanma İhtiyacı ve Sosyal Medya
Sosyal medya algoritmaları, sansasyonel ve duygusal içerikleri daha görünür kıldığından komplo iddiaları hızla yayılır. Tekrar eden maruz kalma “gerçeklik etkisi” oluşturur:
Bir bilgi ne kadar sık duyulursa o kadar doğruymuş gibi gelir.
Ayrıca kişi paylaştığı komplo içeriklerinden aldığı beğeni ve geri bildirimlerle sosyal bir tatmin yaşar.
Komplo iddialarının ortaya çıkmasında belirli kişilik bozuklukları etkilidir özellikle şizotipal ve paranoid kişilik özellikleri bu tür inançları üretir. Ancak komplo iddialarını toplum içinde yaygınlaştıran asıl güç, herhangi bir psikiyatrik tanıya sahip olmayan, fakat:
Rastlantılarda anlam arayan,
Belirsizlikten hoşlanmayan,
Kaygı düzeyi yüksek,
Sosyal olarak kırılgan,
Kontrol duygusunu yitirmiş,
Onaylanma ihtiyacı taşıyan geniş bir insan kitlesidir.
İnsan zihninin düzen arama eğilimi, duygusal ihtiyaçlar ve sosyal etkileşim döngüleri birleştiğinde komplo düşünceleri çok daha kırılgan ve yayılabilir hâle gelir. Bu nedenle komplo iddialarıyla mücadele sadece bilgi vermekten ibaret değildir insanların kaygılarını, belirsizlikle başa çıkma becerilerini, sosyal bağlarını ve eleştirel düşünme kapasitelerini güçlendirmek de en az bilgi kadar önemlidir.