Şiirde, öyküde; kısacası edebiyatımızda ve konuşma dilimizde mecazı çok fazla kullanırız. Mecaz sadece bir kapıdır. Bu yüzden mecazı anlayabilmek için kapıyı aralayıp, birkaç edebi sanata değinmemiz gerekir.

"Ben toprak oldum yolunda
Sen aşırı gözetirsin
Şu karşıma göğüs geren
Taş bağırlı dağlar mısın" (Yunus Emre)

Mecaz, kendi başına bir edebî sanat olmayıp daha ziyade bazı söz sanatları yapılırken kullanılır. Örneğin teşbih, istiare, mecaz-ı mürsel, kinaye, tariz, teşhis, intak gibi sanatların bazıları sözcük, bazıları ise düşünce mecazları üzerine kurulmuştur.

“Bir kelimeyi veya kavramı kabul edilenin dışında başka anlamlara gelecek biçimde kullanma, metafor” diyor Türk Dil Kurumu, mecaz için.


“Garbin ucunda, son kıyıdan en gürültülü
Bir med zamânı, gökyüzü kurşunla örtülü” (YKB)

Bazı kaynaklarda “değişmece”, “anlam aktarması” diye de geçer. Zira mecazda bir kelime veya söz, aralarında bir şekilde ilgi bulunan, başka bir kelime veya sözün yerine kullanılır. İnsanlara takılan lakaplar gibi de düşünebiliriz. Gözlüklü birine “gözlük” diye hitap edilmesi ya da “bıyıklı birine “bıyık” denmesi gibi.

Haydi aslanlarım, ileri!

Lambayı yak.

Ayağını çıkar da öyle gir.

Mecaz, çoğunlukla anlatımı daha etkili hâle getirmek, ifadeye canlılık ve zenginlik katmak için yapılır. Mecaz sözü monotonluktan kurtarır, söze güzellik katar.

“Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.”

“Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl”

Onu görünce cesaretim kırıldı.


Burada Mecaz-ı mürsel (ad aktarması) sanatından bahsedeceğim. Kelimelerin mecazi kullanımında aralarındaki ilgiler dolayısıyla anlam geçişine değinmiştik. Kelimeler arasındaki bu ilgiler: Benzerlik ya da benzetme ilgileri, bütün-parça, durum-yer, sebep-sonuç, özellik-genellik, çokluk-azlık, öncelik-sonralık, sanatçı-eser gibi ilgilerdir. Bunlardan benzerlik ilgisi dışındaki ilgiler için yapılan mecazlar, Mecaz-ı mürsel sanatını meydana getirir.

Bu sanatta kelimelerin gerçek manası söz içinde düşünüldüğünde mantıksız sonuçlar çıkar. Yani sözün bütünü, sadece mecaz yönüyle anlamlıdır.

“Kandilli yüzerken uykularda
Mehtabı sürükledik sularda” (YKB)

Bu beyitte Kandilli, orada yaşayan insanlar yerine kullanılmıştır.

“Bir haftadır Gazali okuyorum." Cümlesinde sanatçı, eseri yerine kullanılmıştır.

“Ben garip çizgilerle uğraşırken baş başa.
Rastlamıştım duvarda bir şair arkadaşa.” (FNÇ)



Sırada, mecaz sanatlarından en çok sevdiğim "kinaye" var.