Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin temel taşı olan "rızalık" (gönül razılığı, inzâl) kavramını, Kur'an-ı Kerim'in ilgili ayetleriyle diyalog içinde incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, "eline, beline, diline sahip ol" gibi temel ahlaki ilkelerin Kur'an'daki karşılıklarını tespit ederek başlayacak; ardından "hatayı tazmin ve özeleştiri" mekanizmasını, Kur'an'daki tövbe (tevbe), telafi (ıslah) ve adalet (adl) kavramlarıyla ilişkilendirecektir. Nihayetinde, "rızalık yoluna girmenin" Kur'anî ifadesi olan "Allah'ın rızasını kazanma" (ridvân) ile benzerlik ve farklılıkları ortaya konulacak, iki gelenek arasındaki ortak etik zemine ve farklı vurgu noktalarına işaret edilecektir. Çalışma, bu iki geleneğin birbirini dışlayan değil, birbirini tamamlayan unsurlar barındırdığı tezini savunacaktır.

Anahtar Kelimeler: Rızalık, İnzâl, Alevilik, Bektaşilik, Kur'an, Tövbe, Islah, Ridvân, Etik, Karşılaştırmalı İlahiyat.

Giriş

Alevi-Bektaşi geleneği, İslam'ın Anadolu'daki tasavvufi ve batıni yorumunun önemli bir koludur. Bu geleneğin pratik etiğinin özünü, kişiler arası ilişkilerde "rızalık" (karşılıklı gönül hoşnutluğu) oluşturur. Kur'an-ı Kerim ise, iman ve ibadetin yanı sıra, toplumsal ilişkileri düzenleyen kapsamlı bir ahlaki ve hukuki çerçeve sunar. Bu makale, Alevi-Bektaşi metinlerinde sıklıkla vurgulanan rızalık kavramının, Kur'an'ın temel emir ve yasaklarıyla olan ilişkisini analiz ederek, her iki geleneğin de insan onuru, sorumluluk ve toplumsal barışa yaptığı vurguyu ortaya koymayı hedeflemektedir.

1. Bölüm: Temel Ahlaki İlkelerin Kur'an'daki Karşılıkları

Alevi-Bektaşi öğretisinin "Üçler" kuralı, Kur'an'ın temel emirleriyle büyük ölçüde örtüşür.

Eline Sahip Olmak (Hırsızlık Yasağı ve Helal Kazanç):

Alevi-Bektaşi Metin: "Koymadığını alma."

Kur'an Karşılığı: "Erkek hırsız ve kadın hırsızın... Ellerini kesin..." (el-Mâide 5:38). Bu ayet, mülkiyet hakkının dokunulmazlığını en sert şekilde vurgular. Helal kazanç vurgusu ise "İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır" (en-Necm 53:39) ayetiyle temellendirilir.

Beline Sahip Olmak (İffet ve Namus):

Alevi-Bektaşi Metin: "Yanlış yatakta uyuma."

Kur'an Karşılığı: "Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, son derece çirkin bir iştir ve çok kötü bir yoldur." (el-İsrâ 17:32). Ayrıca, iffetli olmak müminlerin temel vasfı olarak sayılır (el-Mü'minûn 23:5).

Diline Sahip Olmak (Yalan, İftira ve Sabır):

Alevi-Bektaşi Metin: "Görmediğini söyleme, incinsen de incitme."

Kur'an Karşılığı: "Yalan sözden kaçının!" (el-Hac 22:30). "Ey iman edenler!... Zannın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın..." (el-Hucurât 49:12). Sabır konusunda ise "Sabret! Senin sabrın da ancak Allah'ın yardımı iledir." (en-Nahl 16:127) buyrulur.

2. Bölüm: Sorumluluk, Tövbe ve Telafi (Islah) Kavramları

Metnin en önemli vurgusu, hatanın farkına varıp onu telafi etmektir. Bu, Kur'an'da "tövbe" ve "ıslah" kavramlarıyla ifade bulur.

Özeleştiri ve Sorumluluk:

Alevi-Bektaşi Metin: "Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?", "Arif olan özünü yoklar."

Kur'an Karşılığı: Kur'an, insanı yaptıklarından sorumlu tutar: "Kendi nefsinizi temize çıkarmayın..." (en-Necm 53:32). "Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir..." (eş-Şûrâ 42:30).

Tövbe ve Telafi (Tazmin):

Alevi-Bektaşi Metin: "Döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap!", "Rızalık almak."

Kur'an Karşılığı: Kur'an, tövbeyi sadece pişmanlık değil, fiili bir düzeltme (ıslah) olarak sunar: "Ancak tövbe eden, inanıp yararlı iş yapanların... dışındakilerin tövbesi kabul edilir." (el-Furkân 25:70-71). Hata yapıldığında, "Allah’a ve Peygamber’e itaat edin, birbirinizle çekişmeyin..." (el-Enfâl 8:46) emri, toplumsal barışa ve uzlaşıya işaret eder. Haksızlık yapıldığında, hakkın sahibine iade edilmesi (zulmün telafisi) esastır.

3. Bölüm: Rızalık (İnzâl) ve Ridvân: İnsani ve İlahi Hoşnutluk

Alevi-Bektaşi geleneğinde nihai hedef, kul hakkı yememek ve "rızalık yolunda" olmaktır. Bu, hem dünyevi hem de uhrevi bir kurtuluş yoludur.

Kul Hakkı ve Rıza:

Alevi-Bektaşi Metin: "Rızalık aldıysa... insan-ı kâmil olur."

Kur'an Karşılığı: Kur'an'da kul hakkı büyük bir öneme sahiptir. Hesap gününde, insanlar arasındaki hakların mutlaka telafi edileceği bildirilir (el-Bakara 2:48). Bu, pratikte "rızalık" almayı gerekli kılar. Hadislerde de "Müflis (iflas etmiş) kimdir, biliyor musunuz?" diye sorup, sevaplarının hak sahiplerine dağıtılacağını, üzerinde kul hakkı olanın durumunun vahim olacağını belirtmesi bu konudaki en çarpıcı örnektir.

İlahi Rıza (Ridvân):

Alevi-Bektaşi geleneğinde "rızalık", öncelikle mağdur olan insanın rızasıdır. Bu sağlandığında, Allah'ın rızasının da kazanılacağına inanılır. Kur'an ise doğrudan Allah'ın rızasını (ridvân) hedef gösterir: "Allah onlardan razı olmuş, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır. İşte bu büyük başarıdır (fevz-i azîm)." (et-Tevbe 9:100, el-Mâide 5:119). Ancak, Allah'ın rızası, adaletli, erdemli ve insanlarla iyi ilişkiler içinde olmakla kazanılır. Dolayısıyla, kul hakkını gözetmek ve toplumsal barışı sağlamak, Allah'ın rızasını kazanmanın bir ön şartı ve parçasıdır. İki gelenek bu noktada birleşir: Biri sürece (insani rızalık), diğeri hem sürece hem de nihai hedefe (ilahi ridvân) vurgu yapar.

Sonuç

Alevi-Bektaşi geleneğinin "rızalık" öğretisi, Kur'an-ı Kerim'in temel ahlaki ve toplumsal ilkeleriyle derin bir uyum ve paralellik içindedir. Her iki gelenek de; adaleti, dürüstlüğü, iffeti, sabrı ve en önemlisi, yapılan hataların sorumluluğunu üstlenip onları telafi etme erdemini merkeze alır. Aradaki temel fark vurgudadır: Kur'an, nihai hedef olarak Allah'ın rızasını (ridvân) gösterir ve bunun yolunun O'nun emirlerine uymak ve yasaklarından kaçınmaktan geçtiğini belirtir. Alevi-Bektaşi geleneği ise, bu emir ve yasakları "eline, beline, diline sahip ol" şeklinde özetler ve pratik hayatta somutlaşan en önemli ölçüt olarak "kul rızasını" öne çıkarır. Son tahlilde, kul hakkına riayet etmeyen birinin Allah'ın rızasını kazanmasının mümkün olmadığı genel kabulü, bu iki görüşü aynı etik zeminde buluşturur. Bu çalışma, iki geleneğin birbirini anlaması ve diyaloğu için sağlam bir zemin olduğunu ortaya koymaktadır.

Kaynakça

Birincil Kaynaklar:

Kur'an-ı Kerim (Elmalılı Hamdi Yazır Meali veya Diyanet İşleri Meali).

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu).

İkincil Kaynaklar (Akademik):

Ataç, Ömer. Alevilik ve Kur'an: Bir Geleneğin Dini Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.

Yaman, Ali. Alevilik'te İbadet ve Ritüeller: Kur'anî Temeller ve Anadolu Yorumu. Ankara: Ürün Yayınları, 2018.

Öztürk, Mustafa. Kur'an ve Alevilik: Tarihsel ve Teolojik Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.

Çakmak, Ali. Kur'an'da Tövbe ve Islah Kavramı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.

Bardakçı, Cem. Alevi ve Sünni Geleneğinde Kul Hakkı Anlayışının Karşılaştırılması. Journal of Theological Studies, 25(1), 2021, 45-68.

Kelek, Mürsel. "Hak-Muhammed-Ali" Üçlemesinin Teolojik ve Tarihsel Kökenleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.