Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki "Rızalık" kavramını, İslam'ın erken dönemindeki siyasi çatışmaların (İlk Fitne) travmatik mirası bağlamında ele almayı amaçlamaktadır. "Eline, beline, diline sahip ol" ilkeleriyle formüle edilen etik sistem, yalnızca dini bir öğreti olarak değil, aynı zamanda tarihsel bir muhalefetin, ezilmişliğin ve bir "ideal toplum" arayışının tezahürü olarak incelenecektir. Makale, bu metni dört ana eksende analiz edecektir: 1) Tarihsel: İlk Fitne ve Harici zihniyetinin Alevi kimliğinin oluşumundaki rolü, 2) Marksist/Sosyolojik: "Helal kazanç" ve "yanlış eşik" vurgusunun sınıfsal analizi, 3) Psikolojik: "Özünü yoklama" ve "cahilin kendini aklaması" mekanizmalarının Freudyen ve Jungcu okuması, 4) Felsefi: "Allah'ı insan yarattı" ifadesinin postmodern ve eleştirel teori ışığında yorumlanması. Çalışma, Alevi-Bektaşi öğretisinin, baskıcı iktidar yapılarına karşı geliştirilmiş radikal bir hümanizm ve etik bir direniş projesi olduğu tezini savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Rızalık, İlk Fitne, Haricilik, Tarihsel Travma, Eleştirel Teori, Psikanaliz, Sınıf Analizi, Alevi-Bektaşi Felsefesi.

Giriş

Alevi-Bektaşi metinleri, sıklıkla "gizli bilgi" (batın) olarak yanlış anlaşılmıştır. Oysa bu metinler, tarihsel bir travmanın (İlk Fitne ve sonrasındaki baskılar) şekillendirdiği bir topluluğun, adalet ve etik arayışının somut ifadeleridir. Bu çalışma, verilen metni, onu üreten ve besleyen tarihsel ve sosyolojik koşullardan bağımsız düşünülemeyecek bir "direnç felsefesi" ve "ütopyacı toplum projesi" olarak okumayı önermektedir.

1. Bölüm: Tarihsel Arka Plan: İlk Fitne'nin Travması ve "Yanlış Eşik"in Kökenleri

Metindeki "yanlış eşikten girme" ve "dar gel doğru söyle" uyarıları, derin bir tarihsel hafızaya işaret eder.

İlk Fitne (656-661) ve Alevi Kimliğinin Doğuşu: Hz. Ali'nin halifeliği ve şehadeti, Sıffin Savaşı ve Hakem Olayı, Sünni-Şii-Alevi ayrışmasının temel kırılma noktasıdır. Bu olaylar, "haklı olanın yenildiği", siyasetin erdemi yok ettiği bir travma olarak kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. "Hak, Muhammed, Ali" üçlemesi, sadece dini bir sevgi değil, bu tarihsel haksızlığa bir başkaldırı ve Ali'nin temsil ettiği "mazlumun yanında olma" erdemine bir sadakattir.

Hariciler ve "Cahilin Kendini Aklaması": Metindeki "CAHİLLER kendini AKLAR" vurgusu, İlk Fitne'de ortaya çıkan Harici zihniyetiyle doğrudan bağlantılıdır. Hariciler, kendi dar ve katı yorumları dışındaki herkesi tekfir etmiş (dinden çıkmış ilan etmiş), Hz. Ali'yi bile hedef almışlardır. Bu, mutlak doğruculuk ve şiddete varan özeleştirisizlik, metinde "cahillik" olarak kodlanmıştır. Alevi geleneği, bu tarihsel tecrübeden hareketle, kendini mutlak doğrunun temsilcisi olarak gören her türlü fundamentalist zihniyete karşı "özünü yoklama"yı bir yaşam prensibi haline getirmiştir.

2. Bölüm: Sosyolojik ve Marksist Bir Okuma: "Helal Kazanç" ve Sınıf Mücadelesi

Metin, açık bir şekilde ekonomik ve sınıfsal bir söylem barındırır.

"Elini yanlış cebe atma" ve "Helal Kazanç": Bu vurgu, sadece dini değil, aynı zamanda derinden siyasidir. Tarihsel olarak devlet erki ve onun vergi (haraç) sistemiyle çatışma halinde olan bir topluluk için "helal kazanç", devletin "haram" saydığı (kaçakçılık, vs.) veya gaspla elde edilmiş servete karşı bir direniş slogandır. "Alınteri dökerek emek harcayarak... HeLâL kazanç" ifadesi, emeğin yabancılaşmasına ve sömürüye karşı pre-kapitalist bir itirazdır.

"Yanlış Eşik" ve İktidar İlişkileri: "Yanlış eşikten girme" metaforu, iktidar odaklarıyla kurulan yanlış ilişkiyi temsil eder. Bu, feodal bir beyin, bir devlet görevlisinin veya dini otoritenin eşiğini aşmanın, onun sistemine dahil olmanın ve rızasını (buradaki anlamıyla) almanın reddidir. Bu, bir tür sivil itaatsizlik ve alternatif bir "rızalık toplumu" inşa etme çabasıdır.

3. Bölüm: Psikanalitik Bir İnceleme: Nefis, Özeleştiri ve Aklama Mekanizmaları

Metin, bireyin içsel dünyasına dair şaşırtıcı derecede modern psikolojik gözlemler içerir.

Freudyen Bir Okuma: Süperego ve Nefis Muhasebesi: "Arifler kamiller özünü yoklar" eylemi, Freudyen terminolojideki Süperego'nun (üstbenlik) aşırı katı değil, olgun ve yapıcı bir işlevine karşılık gelir. Bu, bireyin içselleştirdiği toplumsal ve ahlaki normları, kendini yok etmek için değil, olgunlaştırmak için kullanmasıdır.

"Cahiller Kendini Aklar": Bu, klasik bir savunma mekanizmasıdır: Yansıtma (Projection). Cahil (bilgisiz, olgunlaşmamış) birey, içsel eksikliklerinin ve hatalarının kaynağını dışarıya, "taşa" (yani başkalarına, koşullara, sisteme) yansıtarak egosunu korur. Metin, bu patolojik davranışı son derece isabetle teşhis eder.

Jungcu Bir Okuma: Gölge ile Yüzleşme: "Özünü yoklama", Jung'un "Gölge" (Shadow) kavramıyla yüzleşmeye benzer. İnsan-ı kâmil, kendi kusurlarını, karanlık yanlarını (gölgesini) görür, kabul eder ve onları bilinçli hale getirerek dönüştürür. Cahil ise gölgesini reddeder ve onu başkalarında görerek kendini aklar.

4. Bölüm: Felsefi ve Postmodern Bir Yorum: "Allah'ı İnsan Yarattı" Bakışı

Bu ifade, metnin en radikal ve çağdaş felsefeyle en fazla diyaloga giren kısmıdır.

Ludwig Feuerbach ve Dinin Özü: Bu ifade, Feuerbach'ın Hıristiyanlığın Özü adlı eserindeki tezinin neredeyse birebir ifadesidir. Feuerbach'a göre, Tanrı, insanın yabancılaşmış özüdür; insan kendi niteliklerini (sevgi, adalet, kudret) soyutlayarak bir "Öteki"ye (Tanrı) yansıtır ve sonra ona tapar. Metin, "Allah'ı insan yarattı" diyerek bu yabancılaşmayı tersyüz eder ve odağı yeniden insana, onun ahlaki sorumluluğuna çeker.

Michel Foucault ve İktidar/Bilgi İlişkisi: Foucault, iktidarın "hakikat"i nasıl ürettiğini analiz eder. "Allah'ı insan yarattı bakışı" bu anlamda, dini otoritenin (devlet, resmi din kurumu) ürettiği ve dayattığı "hakikat"e karşı bir itirazdır. "Tevrat İncil Kur'an ayetleriyle incele analiz sentez çözümleme yap" çağrısı, bu metinleri dogmatik olarak değil, Foucaultcu bir eleştirel okumaya tabi tutmayı önerir. Bu metinler, iktidar ilişkilerinin içinde üretilmiş metinlerdir ve bu bağlamda analiz edilmelidir.

Post-Yapısalcılık ve Anlamın Yapıbozumu: Metnin sonundaki "karakterleri incele analiz sentez çözümleme yap" talimatı, post-yapısalcı bir yaklaşımı çağrıştırır. Tarihi figürleri (Muaviye, Yezid, Ali, Hacı Bektaş) sabit, mitik karakterler olarak değil, karmaşık, çelişkili ve iktidar mücadelelerinin içindeki "metinler" olarak okumak gerekir.

Sonuç

İncelenen Alevi-Bektaşi metni, basit bir ahlak metni olmanın çok ötesindedir. O, İlk Fitne'nin açtığı yaraları sarmak için geliştirilmiş, tarihsel bir travmanın ürünü olan kapsamlı bir hayat felsefesidir. Bu felsefe, iktidar, ekonomi ve din arasındaki ilişkileri son derece incelikle analiz eder. Marksist bir söylemle "helal kazanç"ı yüceltir, psikanalitik bir derinlikle "özünü yoklama"yı şart koşar ve postmodern bir radikallikle "Allah'ı insan yarattı" diyerek tüm dini dogmaları insanî bir temele oturtmaya çalışır. Nihai hedefi, dikey (ilahi) bir hukuk sisteminden ziyade, yatay (toplumsal) bir rızalık etiği inşa etmek ve bireyi, kendi içsel ve toplumsal iktidar ilişkilerinin eleştirel bir öznesi haline getirmektir.

Kaynakça

Alevilik/Tarih:

Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı. Dergah Yayınları.

Dressler, Markus. Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam. Oxford University Press.

İlk Fitne ve Haricilik:

Hodgson, Marshall G.S. The Venture of Islam, Cilt 1. University of Chicago Press.

Crone, Patricia. God's Rule: Government and Islam. Columbia University Press.

Marksist/Sosyolojik Analiz:

Marx, Karl. 1844 El Yazmaları. (Çeviri). İletişim Yayınları. (Yabancılaşma kavramı için).

Scott, James C. Devlet Gibi Görmek. (Çeviri). Versus Yayınları. (Zımni direniş biçimleri için).

Psikanaliz:

Freud, Sigmund. Uygarlık, Din ve Toplum. (Çeviri). Say Yayınları.

Jung, C.G. İnsan ve Sembolleri. (Çeviri). Okyanus Yayınları.

Felsefi/Postmodern Analiz:

Feuerbach, Ludwig. Hıristiyanlığın Özü. (Çeviri). İdea Yayınevi.

Foucault, Michel. Hakikat ve İktidar. (Çeviri). Ayrıntı Yayınları.

Nietzsche, Friedrich. Ahlakın Soykütüğü Üstüne. (Çeviri). İş Bankası Kültür Yayınları.