Giriş"

Anadolu Aleviliği'nin oluşumunu anlamak, onu besleyen birden fazla damarı ve bu damarların nasıl kesiştiğini görmeyi gerektirir. "Ebul Vefa", "Kızılbaşlık", "Alevilik" ve "Rum Abdalları" kavramları, bu karmaşık mozaiğin en kritik parçalarıdır. Bu analiz, Bağdat merkezli bir sufi şeyhi olan Ebul Vefa'dan başlayarak, onun Anadolu'daki yansımalarını, Safevi-Kızılbaş siyasi hareketiyle birleşmesini ve bu sentezin "Rum Abdalları" gibi gezgin derviş grupları vasıtasıyla nasıl bugünkü Aleviliği şekillendirdiğini inceleyecektir.

1. Damar: Ebul Vefa ve Vefaiyye Tarikatı

Kimdir? Ebu'l-Vefâ el-Bağdâdî (1026-1107), Abbasi döneminde Bağdat'ta yaşamış önemli bir sufi ve matematikçidir. Kendisine isnat edilen Vefaiyye (Vefâiyye) tarikatını kurmuştur.

Özellikleri: Vefaiyye, Sünni İslam çerçevesinde ortaya çıkmış olsa da, diğer tarikatlere göre daha heterodoks (standart dışı) bir yapıya sahipti. Ayinlerinde semah benzeri dönme (devran), müzik ve raks önemli bir yer tutardı. Bu özellikler, onu Anadolu'daki benzer inanç ritüellerine yakınlaştırmıştır.

Anadolu'ya Etkisi: Vefaiyye tarikatı, 13. yüzyıldan itibaren, özellikle Babaî İsyanı (1240) gibi büyük halk hareketlerinin de etkisiyle Anadolu'ya yayıldı. Anadolu'daki birçucu derviş zümresi (abdallar, babalar, gaziyan-ı rum) Vefaiyye'nin fikirlerinden ve organizasyon yapısından etkilendi.

2. Damar: Rum Abdalları

Kimdir? "Rum" (Anadolu), "Abdal" (derviş, gezgin sufi) kelimelerinin birleşiminden oluşur. 13.-15. yüzyıllar arasında Anadolu'da faaliyet gösteren, gezgin, heterodoks derviş zümrelerine verilen genel addır.

Özellikleri:

Gezginlik (Göçebelik): Yerleşik medrese İslamı'na karşı bir hayat tarzı benimsemişlerdi.

Halk İslam'ı: Kitabi dinden ziyade, halkın anlayacağı basit, sembolik ve pratik bir inanç sistemi yaydılar.

Senkretizm (Bağdaştırmacılık): İslam'ın batıni yorumunu, Anadolu'nun yerel inançları (Şamanizm, Hristiyanlık), Hurufilik ve diğer ezoterik öğretilerle harmanladılar.

Öncül Rolleri: Osmanlı'nın kuruluş döneminde "kolonizatör dervişler" olarak bilinirlerdi. Uç bölgelere yerleşerek hem İslam'ı yaymış hem de yeni toprakların Türkleşmesinde rol oynamışlardır.

İdeolojik Köken: Rum Abdalları'nın inanç dünyasında, Vefaiyye, Kalenderîlik, Yesevîlik ve Haydarîlik gibi tarikatların büyük etkisi vardı. Yani, Ebul Vefa'nın yolundan gelen bir gelenek, Rum Abdalları içinde yaşamaya devam etti.

3. Damar: Safevi Tarikatı ve Kızılbaşlığın Doğuşu

Safevi Tarikatı: 14. yüzyılda Şeyh Safiyüddin Erdebîli tarafından İran'ın Erdebil şehrinde kurulan Sünni bir tarikattı.

Dönüşüm: Tarikat, zamanla Şiiliğin radikal bir formu olan On İki İmam Şiiliğine doğru evrildi. Özellikle Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar zamanında, müritlerini ayırt etmek için onlara kırmızı bir başlık (tac) giydirdi. İşte "Kızılbaş" terimi, bu "kızıl başlıklar"dan gelmektedir ve başlangıçta siyasi-askeri bir kimliği ifade ediyordu.

Anadolu'ya Etkisi: 15. yüzyılın sonlarında, Osmanlı'nın baskıcı politikaları ve ekonomik sıkıntılardan bunalan Anadolu Türkmen aşiretleri, Şah İsmail'in liderliğindeki Safevi hareketine büyük bir heyecanla katıldı. Buradaki çekim gücü, Safevilerin "şeriat" odaklı Osmanlı Sünniliğine karşı, Türkmenlerin geleneksel inancına daha yakın olan "batıni" ve "Ali-merkezli" bir İslam yorumu sunmasıydı.

Kesişme Noktası: Abdallar, Kızılbaşlık ve Aleviliğin Şekillenmesi

İşte bu noktada yukarıdaki tüm damarlar birleşir:

Fikirlerin Taşınması: Rum Abdalları, gezgin karakterleri sayesinde, Safevi propagandasını (Kızılbaşlık fikrini) Anadolu'nun en ücra köşelerine kadar taşıdılar. Onlar, Şah İsmail'in hem dini hem de siyasi temsilcileri haline geldiler.

İnanç Sentezinin Tamamlanması: Rum Abdalları zaten Ebul Vefa geleneğinden gelen semah, musiki, devran gibi ritüellere ve batıni inançlara sahipti. Safevi-Kızılbaş hareketi ise bu mevcut heterodoks yapıya güçlü bir "On İki İmam" ve "Hz. Ali" kültü ekleyerek onu siyasileştirdi ve şekillendirdi.

"Kızılbaş" Teriminin Dönüşümü: Osmanlı bu isyancı hareketi bastırdıktan sonra, "Kızılbaş" terimi aşağılayıcı bir ifade (heterodoks, sapkın) olarak kullanılmaya başlandı. Anadolu'daki topluluklar, kendilerini tanımlamak için daha çok "Alevi" (Hz. Ali'ye bağlı olan) ismini benimsediler. Bu nedenle, Kızılbaşlık, Aleviliğin tarihsel ve siyasi oluşum sürecine verilen addır denilebilir. Alevilik ise onun inanç ve kültür boyutunu ifade eder.

Sonuç ve Özet

Bu dört kavram arasındaki ilişkiyi bir şema ile özetlemek gerekirse:

Ebul Vefa (Vefaiyye) → Heterodoks sufizm, semah, devran gibi ritüelleriyle bir fikir kaynağı oldu.
↓
Rum Abdalları → Bu fikirleri Anadolu'ya taşıyan, halkla buluşturan ve yerel inançlarla harmanlayan taşıyıcı ve birleştirici bir zümre oldu.
↓
Safevi-Kızılbaş Hareketi → Bu mevcut heterodoks potansiyele güçlü bir siyasi liderlik, kimlik (Hz. Ali ve On İki İmam vurgusu) ve organizasyon sağladı.
↓
Alevilik → Tüm bu tarihsel süreçlerin, Osmanlı ile yaşanan çatışmaların ve içe kapanmanın ardından ortaya çıkan, inanç, kültür ve etnik kimliği de içeren nihai sentezin adı oldu.

Dolayısıyla, bugünkü Alevi inancı ve kültürü, Ebul Vefa'nın mistik mirası, Rum Abdalları'nın gezgin halk İslam'ı ve Kızılbaş hareketinin siyasi-mezhepsel kimliğinin bir bileşkesidir.

Kaynakça

Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı. Dergah Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Faroqhi, Suraiya. Osmanlı'da Bektaşîler. Simurg Yayınları.

Ülker, Nurullah. Rum Abdalları: Osmanlı'nın Kuruluş Devrinde Bir Heterodoks Sufi Zümresi. Kitabevi Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Şahin, Haşim. Osmanlı Devleti'nin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler. Dergah Yayınları.