Özet

Bu makale, Türkiye'nin 1923-1950 yılları arasındaki devletçi kalkınma ve sanayileşme süreçlerini incelemekte olup, İzmir İktisat Kongresi (1923), Sümerbank (1933) ve Etibank (1935) gibi kurumlar ile 1930'larda benimsenen Sovyet tarzı planlı kalkınma modelini odak noktasına almaktadır. Tarihsel bağlamda ele alınan bu süreçler, psikolojik (bireysel ve toplumsal stres etkileri), sosyolojik (sınıf oluşumu ve eşitsizlikler), felsefi (etatizm eleştirileri) ve tarihsel (küresel etkiler) açılardan sorgulanmakta, eleştirilmekte ve diyalektik bir yaklaşımla (tez-antitez-sentez) analiz edilmektedir. Araştırma, ekonomik büyüme ile sosyal maliyetler arasındaki gerilimi vurgulayarak, sürdürülebilir kalkınma için alternatif politikalar önermektedir. Kaynaklar, akademik literatür, tarihsel analizler ve güncel verilere dayanmaktadır. Ayrıca, GSYH büyüme oranları (1923-1950) ve sanayi üretim endeksi gelişimi gibi grafik önerileri, dönemsel eğilimleri görselleştirmek için faydalı olabilir.

Giriş

Türkiye ekonomisi, 1923-1950 döneminde devletçi model altında dönüştü. İzmir İktisat Kongresi, milli ekonomi vurgusu yaparken, devlet öncülüğünde sanayi yatırımları ve planlı kalkınma politikaları benimsendi. Bu süreç, Osmanlı mirasından kalan dağınık yapıyı yeniden inşa etmeyi hedefledi, ancak Büyük Buhran ve II. Dünya Savaşı gibi küresel olaylar etkiledi. Makale, Hegelci diyalektikle (tez: ekonomik faydalar; antitez: sosyal ve politik maliyetler; sentez: dengeli kalkınma) bu süreçleri multidisipliner bir perspektiften analiz eder. Dipnotlardaki çalışmalar (Şiriner & Doğru, 2007; Dellal, 2023) büyüme dinamiklerini ve ekonomik yapıyı temel alır.

Tarihsel Bağlam: Türkiye'de Devletçi Kalkınma ve Sanayileşmenin Evrimi (1923-1950)
Türkiye'nin devletçi dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra başladı. 1923'te Cumhuriyet'in ilanından itibaren, ekonomi milli bağımsızlık üzerine inşa edildi. 1923-1929 arası liberal eğilimler görülse de, 1929 Büyük Buhranı devlet müdahalesini zorunlu kıldı, Sovyet etkisiyle planlı kalkınma benimsendi. GSYH büyüme oranları 1923-1929 arası ortalama %10.8 idi, ancak 1930'larda sanayi odaklı politikalarla yavaşladı. Sanayi üretim endeksi, 1930'larda devlet yatırımlarıyla yükseldi, ancak II. Dünya Savaşı sonrası düşüş gösterdi. Tarihsel olarak, bu dönem Osmanlı bağımlılığından kurtulma çabasıydı, ancak yeni küresel bağımlılıklar yarattı.

2.1 Ekonomik Yapı: Osmanlı Mirası ve Yeniden İnşa

Cumhuriyet'in ilk yıllarında, Osmanlı'dan devralınan dağınık ekonomik yapı (savaş yıkımı, dış borç) yeniden inşa edildi. İzmir İktisat Kongresi (1923), milli ekonomi anlayışını temel attı; özel girişim teşvik edildi ancak yabancı sermaye sınırlı tutuldu. Kongre, laissez-faire eğilimlerle ekonomik bağımsızlık vurguladı, ancak pratikte devletçi politikalar hâkim oldu. Bu yapı, tarım ağırlıklı ekonomiyi sanayiye dönüştürmeyi hedefledi; ancak kaynak yetersizliği ve küresel krizler engel oldu. Eleştiri: Kongre, elit odaklı kaldı ve geniş kitleleri kapsamadı.

2.2 Politika Araçları: Devlet Öncülüğünde Sanayi ve Planlı Kalkınma

Devlet öncülüğünde sanayi yatırımları, Sümerbank (1933) ve Etibank (1935) ile somutlaştı; tekstil, madencilik ve metallerji sektörlerini geliştirdi. Sümerbank, endüstriyel kalkınmanın merkezi oldu, Etibank ise maden kaynaklarını yönetti. 1930'larda Sovyet tarzı planlı kalkınma benimsendi; Birinci (1934-1938) ve İkinci Sanayi Planları, ithal ikameci modeli uyguladı. Sovyet kredileri ve uzmanlar, planların hazırlanmasında etkiliydi. Ancak, planlar verimsizliği artırdı ve dış bağımlılığı sürdürdü.

Multidisipliner Sorgulama ve Eleştiri

Psikolojik Boyut: Devletçi politikalar, bireysel ve toplumsal stresi artırdı; hızlı modernleşme, geleneksel değerlerle çatışarak kimlik krizlerine yol açtı. Sanayileşme, kırsal göçle sosyal izolasyon yarattı, bireyleri devlet bağımlısı hale getirdi.

Sosyolojik Boyut: Etatizm, yeni bir bürokratik sınıf oluşturdu; gelir eşitsizliği arttı, işçi hakları sınırlı kaldı. Toplumsal yapı, elit odaklı değişti, ancak kırsal kesim dışlandı.

Felsefi Boyut: Kemalizm'in etatizmi, milliyetçiliği ekonomik araç haline getirdi; ancak bireyciliği sınırladı ve otoriter eğilimler yarattı. Eleştirmenler, devletin aşırı müdahalesini özgürlük kaybı olarak gördü.

Diyalektik Analiz: Tez, Antitez ve Sentez
Tez: Devletçi model, sanayileşme ve büyüme sağladı; planlar istikrar getirdi, GSYH ve sanayi endeksi arttı.

Antitez: Süreçler, eşitsizlikleri derinleştirdi: Psikolojik stres, sosyolojik bölünmeler ve felsefi olarak etatizm, sınıfsal çatışmaları gizledi. Tarihsel bağımlılık devam etti, krizler çoğaldı.

Sentez: Dengeli bir yaklaşım gereklidir: Etatizmi özel sektörle entegre etmek, sosyal politikalarla sürdürülebilir büyüme sağlamak.

Sonuç

Türkiye'nin 1923-1950 devletçi ekonomisi, büyüme sağlarken sosyal ve ekonomik maliyetler doğurdu. Multidisipliner sorgulama, alternatif politikaların (özel teşvik, sosyal adalet) önemini vurgular. Gelecek çalışmalar, post-1950 etkilere odaklanmalıdır.

Kaynakça

[0] İzmir Economic Congress. Wikipedia, 2024.
[1] Laissez-Faire, the 1923 Izmir Economic Congress and Early Turkish. JSTOR, n.d.
[2] Laissez-Faire, the 1923 Izmir Economic Congress. PDF, Cankaya University, n.d.
[10] The Case of Sümerbank Nazilli Textile Factory in Turkey. Sociostudies, n.d.
[11] Sümerbank. Wikipedia, 2024.
[20] The legacy of the 1930s USSR–Turkey economic relations. ResearchGate, 2025.
[24] Turkish Industry and the Five Year Plans. JSTOR, n.d.
[28] Turkey - Role of Government in the Economy. Country Studies, n.d.
[31] Economic history of Turkey. Wikipedia, 2024.
[35] ECONOMIC GROWTH AND INSTITUTIONAL CHANGE IN TURKEY. Bogazici University, n.d.
[37] 1920 80 During the 1920s, Turkey's commerce and trade. Brill, n.d.
[39] Economic history of Turkey. Wikipedia, 2024.
[41] The State and Industrialization in Turkey Since the Nineteenth Century. Hoover, 2023.
[42] Turkish Economic Development: An Overview. NBER, n.d.
[43] ECONOMIC GROWTH AND INSTITUTIONAL CHANGE IN TURKEY. Bogazici University, n.d.
[46] Economic Policies of Kemalism in the Early Republican Era (1923). SSOAR, 2022.
[51] INDUSTRY-COMMERCE-FINANCE | History of Istanbul. Istanbul Tarihi, n.d.
[53] ThE POLITICAL-ECONOMIC hISTORY OF MODERN TURKEY. De Gruyter, n.d.
[59] The Political Economy of Turkish Democracy. New Left Review, n.d.
[60] Economic change in twentieth-century Turkey. Bogazici University, 2007.
[64] STAGES OF ETATIST DEVELOPMENT IN TURKEY. METU, n.d.
[65] What Happened to Turkish Modernization? JC EPS, 2019.
[66] the impact of the economic imperatives. West East Institute, 2016.
[69] Young Working-Class Femininity in Early Postwar Turkey. Cambridge, 2023.
[72] A CRITICAL ASSESSMENT OF POLITICAL THOUGHT OF NECİP. METU, n.d.
[73] ECONOMIC GROWTH AND INSTITUTIONAL CHANGE IN TURKEY. Bogazici University, n.d.
[75] ΙX Turkey: from 1923 to 1947. BNB, n.d.
[77] Turkey in the interwar period: Industrial growth, market size. UC3M, 2012.
[84] Türkiye Ekonomisinin Büyüme Dinamikleri Üzerine Bir Değerlendirme. DergiPark, 2005.
[90] Prof.Dr. İlkay Dellal, Türkiye Ekonomisi, Ders Notları. Ankara Üniversitesi, 2022.