Özet:

Bu makale, 1923-1938 döneminde Mustafa Kemal Atatürk liderliğindeki Türkiye Cumhuriyeti'nin ekonomik modernleşme projesini, marksist, psikolojik, sosyolojik, felsefi ve tarihsel perspektifler ışığında çok boyutlu olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, Lozan'ın ekonomik mirasıyla başlayan, 1929 Büyük Buhranı'nın tetiklediği radikal bir dönüşümle devam eden ve katı bir devletçilik modeliyle sonuçlanan süreci analiz eder. Tez, bu dönemin temelde bir "burjuva devrimi" ve "geç kapitalistleşme" hamlesi olduğunu; antitez, bu sürecin jakoben, tepeden inmeci ve bürokratik karakterinin toplumsal tabanını sınırlandırdığını ve yeni iç gerilimler yarattığını savunur. Sentez ise, Atatürk dönemi ekonomisinin, emperyalizm çağında bağımsız bir ulus-devlet inşa etme çabasının kaçınılmaz ve karmaşık bir ürünü olduğu, hem radikal başarılar hem de yapısal kısıtlamalar barındırdığıdır. Makale, bu argümanları desteklemek için dönemin birincil kaynaklarına ve çağdaş akademik literatüre dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Atatürk, Erken Cumhuriyet, Devletçilik, İktisat Tarihi, Burjuva Devrimi, Jakoben Modernleşme, Toplumsal Psikoloji, Marksist Ekonomi Politik.

Giriş: Tarihsel ve Felsefi Arka Plan

1923'te kurulan Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu'nun enkazı üzerine inşa edildi. Felsefi olarak, yeni rejimin temel dayanağı pozitivizm ve rasyonalizmdi. Auguste Comte'un "düzen ve ilerleme" fikri, Kemalist kadrolar için bir kılavuz oldu. Bu, ekonomi politikasına "akılcı" ve "bilimsel" bir planlama ile müdahale etme isteği olarak yansıdı. Amaç, sadece ekonomik bağımsızlık (iktisadi istiklal) değil, aynı zamanda Ziya Gökalp'in formüle ettiği şekliyle "muasır medeniyet seviyesine" ulaşmaktı. Bu hedef, toplum mühendisliğine dayalı, tepeden inmeci (jakoben) bir modernleşme projesinin felsefi zeminini oluşturdu.

1. Ekonomik Bağlam ve Politikaların Tarihsel Seyri

1923-1929 (Liberal Deneme ve Lozan'ın Kısıtları): İzmir İktisat Kongresi'nde "millî bir burjuvazi yaratma" vurgusu yapıldı. Ancak Lozan Antlaşması'nın 1929'a kadar gümrük tarifelerini sınırlayan hükmü, sanayileşmeyi fiilen engelledi. Bu dönem, daha çok tarımsal üretimin ve ulaşım altyapısının (demiryolları) iyileştirilmesine odaklandı.

1929-1938 (Devletçi Sanayileşme Hamlesi): 1929 Dünya Buhranı'nın yıkıcı etkileri, serbest piyasa denemesini sonlandırdı. Etatism (Devletçilik), 1931'de CHF programına, 1937'de ise anayasaya girdi. Birinci ve İkinci Beş Yıllık Sanayi Planları hazırlandı. Sümerbank, Etibank gibi kamu iktisadi teşekkülleri (KİT'ler) aracılığıyla dokuma, demir-çelik, madencilik ve bankacılık sektörlerinde büyük yatırımlar yapıldı.

2. Marksist Ekonomi Politik Açıdan Bir Analiz: "Burjuva Devrimi" ve Kapitalistleşme Dinamikleri

Marksist analiz, Erken Cumhuriyet'i, "geç kapitalistleşme" ve "burjuva devrimi" kavramlarıyla açıklar (Keyder, 1987).

Tez (Burjuva Devriminin Tamamlanması): Kemalist hareket, Osmanlı'daki feodal (ağalık, şeyhlik) ve komprador (azınlık burjuvazisi) unsurları tasfiye ederek, ulusal pazarı homojenleştirdi ve milli bir burjuvazinin oluşumunun önünü açtı. Devletçilik, özel sermayenin yetersiz olduğu koşullarda, kapitalist birikim sürecini devlet eliyle başlatan bir araçtı. KİT'ler, nihayetinde özel sektöre ucuz hammadde ve ara malı sağlayarak kapitalist üretim ilişkilerini besledi.

Antitez (Devlet Burjuvazisinin Yükselişi): Bu süreç, Batı'daki klasik burjuva devrimlerinden farklıydı. Burjuvazi devleti değil, devlet burjuvaziyi yarattı. Sermaye birikimi, pazar mekanizmasından ziyade, bürokratik tahsis ve siyasi ilişkiler üzerinden gerçekleşti. Bu, "tekelci" ve devlete bağımlı bir sermaye sınıfı yarattı (Boratav, 2003). İşçi sınıfı ise, grev yasağı ve sendikasızlaştırma (1926 Takrir-i Sükun Kanunu) ile baskı altına alındı; sınıf mücadelesi "milli birlik" söylemi altında görünmez kılındı.

3. Sosyolojik ve Psikolojik Boyut: Toplumsal Dönüşüm ve Kolektif Psikoloji

Sosyolojik Dönüşüm: Ekonomi politikaları, toplumu yeniden şekillendirmenin bir aracıydı.

Köylülük: Aşar vergisinin kaldırılması (1925) sembolik bir rahatlama sağlasa da, tarımda makineleşme sınırlı kaldı. Köylü, devletin ana vergi kaynağı ve asker deposu olmaya devam etti. Şehirlerde yaratılan "modern" hayat imajından kopuktu.

Yeni Kentli Sınıflar: Devlet memurları, askerler, serbest meslek sahipleri ve devlet eliyle palazlanan tüccarlardan oluşan yeni bir kentli orta sınıf teşekkül etti. Bu sınıf, Kemalist modernleşmenin taşıyıcısı ve en büyük destekçisi oldu.

Psikolojik Dinamikler:

Kolektif Onarım ve Gurur: Ekonomik kalkınma, Kurtuluş Savaşı sonrası travma geçiren bir toplum için bir onarım ve gurur projesiydi. Her açılan fabrika, "milli" bir zafer olarak sunuldu (Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası örneğindeki gibi). Bu, toplumsal psikolojide bir özgüven ve aidiyet duygusu inşa etmeye hizmet etti.

Jakobenlik ve "Yukarıdan" Motivasyon: Motivasyon, tabandan gelen bir taleple değil, lider (Atatürk) etrafında karizmatik bir odaklanma ve seçkinlerin "halka rağmen halk için" anlayışıyla sağlandı. Bu durum, halk ile devlet arasında süregelen bir mesafenin ve paternalist (babacan) bir ilişkinin psikolojik temelini attı.

4. Eleştiri ve Sentez: Başarılar ve Açmazlar

Başarılar (Tez):

Ekonomik Bağımsızlık: Kapitülasyonlar kalıcı olarak kaldırıldı, dışa bağımlılık azaltıldı.

Altyapı ve Sanayi Temeli: Ülke çapında demiryolu ağı genişletildi, temel sanayi tesisleri kuruldu.

Modern Bir Ekonomik Sistemin Kurulması: Merkez Bankası'nın kurulması, sanayi sayımları, korumacı gümrük politikalarına geçiş gibi modern bir ekonominin kurumsal çerçevesi oluşturuldu.

Açmazlar ve Eleştiriler (Antitez):

Tarımın İhmal Edilmesi: Sanayiye ağırlık verilirken, tarımda verimlilik artışı sağlanamadı. Köylülük, modern ekonominin dışında kaldı.

Verimsizlik ve Bürokrasi: KİT'ler zamanla hantallaştı ve siyasi kayırmacılığın merkezi haline geldi.

Sınıfsal Eşitsizlikler: Devlet eliyle zenginleşen bir azınlık ile geniş köylü kitleleri ve işçi sınıfı arasındaki uçurum derinleşti.

Dış Ticaret Açığı: Sanayileşme için gerekli makine ve techizat ithalatı, kronik dış ticaret açıklarına neden oldu.

Sentez: Atatürk dönemi ekonomisi, bir "çağdaşlaşma" ve "bağımsızlık" projesi olarak, tarihsel koşulların dayattığı sınırlar içinde önemli başarılar elde etmiştir. Ancak, bu proje, jakoben, tepeden inmeci ve bürokratik karakteri nedeniyle, geniş halk kitlelerini sürece tam anlamıyla dahil edememiş, tarım sektörünü dönüştürememiş ve devlet ile toplum arasında yapısal bir kopukluğun temellerini atmıştır. Bu dönem, bir yandan kapitalist ilişkileri geliştirirken, diğer yandan bu ilişkilerin özgürleştirici potansiyelini bürokratik denetim altında tutan diyalektik bir çelişkiyi barındırmaktaydı.

Sonuç

1923-1938 dönemi Türkiye ekonomisi, tek boyutlu bir okumaya izin vermeyecek kadar karmaşıktır. Hem bir kurtuluş ve aydınlanma hamlesi, hem de yeni iktidar hiyerarşileri ve sınıfsal eşitsizlikler yaratan bir süreçtir. Marksist analiz, onun kapitalist niteliğini vurgularken; sosyolojik ve psikolojik analiz, toplumsal yapı ve zihinlerde yarattığı dönüşümü ortaya koyar. Tarihsel ve felsefi arka plan ise, kadroların niyetlerini ve dönemin ruhunu anlamamızı sağlar. Nihai değerlendirme, bu dönemin, emperyalizme karşı verilen bir mücadelenin ve "geç kalmış" bir ulus-devet inşasının ekonomik sahnesi olduğu ve bu nedenle hem radikal hamleleri hem de derin çelişkileri içinde barındırdığı yönündedir.

Kaynakça

Birincil Kaynaklar:

Atatürk, M. K. (192?). Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Cilt I-II. Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Birinci İktisat Kongresi, 1923. Esaslar, Tutanaklar, Kararlar. Devlet Basımevi.

Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1933).

İkincil Kaynaklar (Türkçe):

Boratav, Korkut. (2003). *Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002.* İmge Kitabevi. (Temel Marksist analiz için vazgeçilmez bir kaynak).

Keyder, Çağlar. (1987). Türkiye'de Devlet ve Sınıflar. İletişim Yayınları. (Devlet merkezli kapitalistleşme tezini detaylandırır).

Tekeli, İlhan & İlkin, Selim. (1982). Uygulamaya Geçerken Türkiye'de Devletçiliğin Oluşumu. ODTÜ Gelişme Dergisi Özel Sayısı.

Ahmad, Feroz. (1999). Modern Türkiye'nin Oluşumu. Kaynak Yayınları. (Siyasi tarih içinde ekonomik dönüşümün iyi bir özeti).

Kıray, Mübeccel. (1999). Örgütleşemeyen Toplum: Türkiye'de Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm. Bağlam Yayıncılık. (Sosyolojik bir perspektif sunar).

İkincil Kaynaklar (İngilizce):

Zürcher, Erik Jan. (2004). Turkey: A Modern History. I.B. Tauris. (Genel tarihsel bağlam için standart referans).

Pamuk, Şevket. (2018). Uneven Centuries: Economic Development of Turkey since 1820. Princeton University Press. (Uzun dönemli iktisadi trendleri analiz eder).

Hale, William. (1981). The Political and Economic Development of Modern Turkey. Croom Helm