Bölüm 16 – Dönüş

Yolculuk aylar sürdü. Ama döndüklerinde, ellerinde 5,000 stadyumluk bir kayıt vardı. Her biri, yerle yere düşen sopanın iziyle belgelenmişti.

Aylar sonra Kharon geri döndüğünde, güneş hâlâ parlıyordu ama saçlarına biraz daha gri karışmıştı. Cildinde rüzgârın ve kumun izleri vardı.

Yorgun ama gözleri parlayan Kharon ve Nykos İskenderiye kütüphanesine girdiler. Ellerinde yüzlerce sayfa not, her biri sopayla çizilmiş binlerce metrelik satırlar. Elindeki notları titizlikle teslim etti.

Eratosthenes onları karşısında görünce ayağa kalktı.

“Dünya, sizin ayak izlerinize minnettar.”

Kütüphanede bir akşam, ölçümler tamamlandığında Eratosthenes, papirüs tomarını dikkatlice önüne serdi. İnce bir kalemle Nil’in iki yakasını çizdi. Siena’da gölge yoktu; İskenderiye’de ise yedi derece. Düşündü.

“Yedi derece… bir dairenin ellide biri…”

Gözlerini uzaklara çevirdi. Kütüphanenin sütunları gölgelerini eğri uzatıyordu. Parmaklarını açarak güneşin düşme açısını yeniden zihninde canlandırdı. Ardından, aylar önce görevlendirdiği yol ölçümcüsünün getirdiği rapora uzandı.

"Beş bin stadyum."
“Adımların sayısına göre… Düz hat, Nil boyunca. İki kez nehir geçildi. Uçurumlar, vadiler, çöller… ama sonunda 5,000 stadyum.”

Kafasında canlandırdı:

“5,000 stadyum bir yay... ve bu yay yedi dereceye denk geliyorsa... tüm daire 5,000 × (360 / 7)…”

Parmakları hesapladı, zihni mırıldandı.

“Bu… 257,143 stadyum eder… Yani... yaklaşık 40,000 kilometre.”

Bir an sessizlik oldu. Kütüphanenin tavanından sarkan zincirli yağ lambalarının titrek ışığı papirüse yansıdı. Derin bir nefes aldı.

“Belki de bu, dünyanın kendisini ilk kez sayılara teslim ettiği andır.”

Papirüsün köşesine küçük harflerle not düştü:
“Dünya yuvarlaktır. Ve büyük.”

Sonra gülümsedi.

“Ama sayılabilir.”


Bölüm 17 – Eratosthenes’in Büyük Keşfini Duyuru Süreci

Eratosthenes, M.Ö. 276 yılında Kirene’de doğmuş ve dönemin önde gelen bilim insanlarından biri haline gelmiştir. M.Ö. 240 civarında, 36 yaşındayken, Güneş ışınlarının Syene (bugünkü Asvan) ve İskenderiye’deki açı farkına dayanan yöntemiyle Dünya’nın çevresini şaşırtıcı bir doğrulukla yaklaşık 252.000 stadyum olarak hesaplamıştır. Bu çığır açan keşfi, yalnızca bilimsel bir başarı değil, aynı zamanda Helenistik çağın en önemli entelektüel buluşlarından biri sayılır.

Eratosthenes, o dönemde İskenderiye Kütüphanesi’nin başkütüphanecisi olduğu için, çalışmasını ilk olarak bu kurumun arşivlerine kaydettirmiştir. Kütüphane, dönemin en ileri bilgi paylaşım merkeziydi; dolayısıyla bu bilgiyi burada belgelemek, çağdaş bilim insanlarının erişimine sunmak anlamına geliyordu. Yani, duyurunun ilk durağı, bugünkü anlamda bir akademik yayın gibiydi.

Bulgularını ayrıca "Dünya’nın Ölçümü Üzerine" adlı eserinde detaylandırdığı düşünülmektedir. Ne yazık ki bu eser günümüze ulaşamamıştır. Ancak Cleomedes ve Strabon gibi daha sonraki yazarlardan, Eratosthenes’in hesaplamalarının yöntemini öğrenmemiz mümkün olmuştur. Bu da onun sadece kütüphane raflarına değil, entelektüel hafızaya da işlediğini göstermektedir.

Eratosthenes’in bu önemli bilgiyi ailesiyle paylaşıp paylaşmadığına dair doğrudan bir kanıt bulunmamakla birlikte, eğer babası hayattaysa ve İskenderiye’de yaşıyorsa, ona bu başarıdan söz etmiş olması olasıdır. Fakat eğer babası Kirene’de kalmışsa, yaklaşık 800 kilometrelik mesafeyi sırf bu haberi vermek için gitmesi pek gerçekçi görünmemektedir. Zira dönemin ulaşım şartları göz önüne alındığında bu, haftalar sürecek zorlu bir yolculuk anlamına gelirdi.

Eratosthenes’in çağın diğer bilim insanlarıyla bire bir mektuplaşarak mı, yoksa sözlü anlatımlarla mı bilgiyi yaydığına dair net bir bilgi yoktur. Ancak, İskenderiye’deki entelektüel atmosfer göz önüne alındığında, bu tür bulguların sempozyumlara benzer bilimsel sohbetlerde dile getirildiği, konuk filozoflarla tartışıldığı ve belki de genç öğrencilerle paylaşıldığı tahmin edilebilir.

Sonuç olarak, Eratosthenes’in keşfi modern anlamda basın toplantılarıyla değil, yazılı eserler, kütüphane kayıtları ve bilim çevrelerinde yapılan entelektüel paylaşımlarla duyurulmuştur. Yani bu devrimsel hesap, mürekkep ve papirüs yoluyla yayıldı; kulaktan kulağa değil, satır satıra.


Bölüm 18 – “Buldum, Baba.”

Yer: Eski bir taş evin içi, duvarlarda güneş ışığı oyunlar oynuyor. Raflarda papirüsler, birkaç astronomik çizim, antik haritalar… Ve arka planda belki bir kuş cıvıltısı. Eratosthenes kapıyı hızla açar, nefes nefese içeri girer.

Eratosthenes (genç adam, gözleri heyecanla parlıyor):
— "Buldum baba! Buldum!"

Babası (beyaz saçlı, bir elinde baston, diğerinde bir zeytin tanesi ezmekte):
— "Neyi buldun oğlum? Yine bir kitap mı bitirdin?"

Eratosthenes (gülerek, neredeyse çocuk gibi sevinçle):
— "Hayır! Dünya’nın çevresini hesapladım!"

Babası (kaşlarını kaldırır, hafif alaycı bir ifadeyle):
— "Dünya’nın çevresi mi? Kim bilebilir ki onun büyüklüğünü?"

Eratosthenes:
— "Bak... Syene’de güneş tam tepede hiç gölge düşürmezken, aynı anda İskenderiye’de gölge oluşuyor. Bu farkı ölçtüm. 1/50 dairelik bir açı farkı var. Ve Syene’yle aramızda 5,000 stadyum var!"

Babası (yavaşça doğrulur, bakışları derinleşir):
— "Yani... sen diyorsun ki... gölgelerin küçük farkında dünyanın koca çevresini gördün?"

Eratosthenes (başını sallar, gözleri dolmuş gibi):
— "Evet baba. Sayılar yalan söylemiyor. Hesapladım: Dünya yaklaşık 250,000 stadyum çevresinde."

Bir sessizlik olur. Babası gözleri kısar. Sonra hafifçe gülümser. Elini oğlunun omzuna koyar.

Babası:
— "Seninle gurur duyuyorum, oğlum. Artık gölgeye bakan biri değil, gölgenin dilini çözen birisin."

Ve dışarıdan, gökyüzünden gelen bir ışık içeri yansır. Gölgeler, yavaşça yer değiştirir.

Sarayda Kralın Huzurunda

Ertesi sabah, altın sarısı ışıklarla aydınlanan saray koridorlarında Eratosthenes’in adımları yankılandı. Kral III. Ptolemaios onu özel bir görüşme için kabul etmişti.

“Eratosthenes, seni görmek her zaman bir ayrıcalık,” dedi kral, gülümseyerek.

“Majesteleri,” diye başladı Eratosthenes, “Yeryüzünün büyüklüğünü hesapladım.”

Kral kaşlarını kaldırdı. “Yeryüzünün… çevresini mi?”

“Evet. Syene’de güneş ışınları yere dik düşerken, İskenderiye’de gölge bırakıyor. Aradaki açı farkı ve şehirler arası mesafe ile... Dünya’nın çevresi yaklaşık 250.000 stadyon.” (Bugünkü hesapla 39.375 km.)


Kral bir süre sessiz kaldı, sonra ayağa kalktı ve elini Eratosthenes’in omzuna koydu. “Sen sadece bir kütüphaneci değil, bu ülkenin gururusun. Bu bilgi, çağları değiştirecek.”


Bölüm 19 – Dünya’nın Çevresi ve Düşünceler Arasında Dolaşan Mektuplar
İskenderiye Kütüphanesi, M.Ö. 240 civarı

Günün ilerleyen saatlerinde Eratosthenes, İskenderiye Kütüphanesi’ndeki çalışma odasına çekildi. Papirüs rulolarını, kamış kalemini ve mürekkebini hazırladı.

Başlık attı: “Dünya’nın Çevresinin Ölçümü Üzerine”
Altına satır satır yazdı: Gözlemler, ölçümler, hesaplamalar… Her satırda bir adım daha atıldı evrenin bilinmezliğine.


Bu keşif, artık yalnızca zihninde değil, insanlığın kolektif hafızasında yaşayacaktı.

Geniş mermer salonda, palmiyelerin gölgesi sütunlara vururken, Eratosthenes elinde kalın bir papirüs tutuyordu. Üzerinde şu başlık yazılıydı:

“Peri tes Ges Perimetrou” — Dünya’nın Çevresi Üzerine

Yanında birkaç genç kâtip duruyordu. Kimi mürekkebe batırılmış fırçasını tutuyor, kimi yeni hazırlanmış papirüs rulolarını açıyordu. Eratosthenes derin bir nefes aldı ve konuşmaya başladı:

— “5,000 stadyum İskenderiye ile Syene arası. 7.2 derece gölge farkı. Yani bu 1/50 dairelik bir yay. O halde... Dünya’nın çevresi 250,000 stadyum eder.”

Kâtiplerin kalemleri durdu.

— “Bunu doğru anladık mı hocam?” dedi biri. “Bu, gökyüzüne bakarak Dünya’nın büyüklüğünü bulduğumuz anlamına mı geliyor?”

Eratosthenes, gülümsedi. Omzundaki tozu silkti, sonra papirüsü rulo yaptı.

— “Bu bilgi... İskenderiye’nin duvarlarının ötesine ulaşmalı. Atina’daki meslektaşlarıma, Rodos’taki Poseidonius’a, belki ileride Roma’ya... Ama önce, kayıt altına alınmalı.”

Bilimsel Yayın Çağının Başlangıcı

İskenderiye Arşivleri:

Eratosthenes’in hesaplaması büyük ihtimalle “Geographika” adlı eserinde ya da özel bir bilimsel rapor formatında yazıya geçirildi. Bu belgeler İskenderiye Kütüphanesi’nde saklandı. Kütüphane yalnızca kitaplar değil, aynı zamanda mektuplar, çizimler, astronomik gözlemlerle dolu bir bilgi merkeziydi.

Mektuplar Gönderildi:
Antik çağda bilim insanları arasında mektuplaşma oldukça yaygındı. Bu mektuplar çoğunlukla fikirleri tartışmak, tezleri paylaşmak ve akademik saygı göstermek için yazılırdı. Eratosthenes’in bu hesaplamayı Atina’daki akademik çevrelere — özellikle Aristo sonrası dönemin düşünürlerine — yazılı olarak bildirmiş olması çok yüksek ihtimal.

O gece, kandilin titrek ışığında eski dostlarını düşündü: Aristo’nun fikirleriyle büyüyen, Platon’un öğrencisi olan filozoflar. Atina’daki eski hocaları, onun bilim yolculuğunda ilk adımlarını tanık olmuşlardı.

Bir mektup yazdı:

"Size bu mektubu, son zamanlarda gerçekleştirdiğim bir gözlem ve hesaplama neticesinde ulaştığım önemli bir bilimsel sonuç hakkında bilgi vermek amacıyla yazıyorum. Konu, Dünya’nın çevresinin ölçülmesidir.

Gözlemlerim şu iki şehir arasında gerçekleşmiştir: İskenderiye ve Syene. Syene’de yaz gündönümünde öğle vakti güneş ışınlarının dik geldiğini ve yerel kuyuların dibini doğrudan aydınlattığını biliyoruz. Aynı vakitte İskenderiye’de, bir gnomon tarafından bırakılan gölgenin uzunluğunu ölçtüm. Elde ettiğim açı 7°12’ idi, yani 1/50 dairelik bir fark.

İki şehir arasındaki mesafeyi, kervan yollarını kullanarak ve bizzat yaptığım sorgulamalarla yaklaşık 5.000 stadyon olarak belirledim. Bu durumda, eğer 7°12’lik açı 5.000 stadyona karşılık geliyorsa, tam dairenin (yani Dünya’nın çevresinin) 250.000 stadyon olması gerektiği sonucu ortaya çıkmaktadır.

Bu ölçüm, Dünya’nın küresel olduğuna dair antik Yunan’da var olan teorik görüşü niceliksel olarak doğrulayan ilk girişimdir. Elbette, ölçümlerde belirli bir hata payı olması kaçınılmazdır; ancak yöntem ve sonuç genel anlamda tutarlıdır.

Bu hesaplama yöntemi ve elde edilen sonuçlar üzerine değerlendirmelerinizi duymaktan memnuniyet duyarım. Bilgi alışverişimiz, bilimin ilerlemesi için hayati öneme sahiptir.

Sağlık ve akıl dolu günler dileğiyle."

Eratosthenes
İskenderiye Kütüphanesi Baş Kütüphanecisi
Kral III. Ptolemaios’un danışmanı

Öğrenciniz,
Eratosthenes"

DEVAM EDECEK...