Erasmus’un Deliliğe Övgü (Moriae Encomium, 1509) eseri hem edebiyat hem de felsefe tarihinde çok katmanlı bir hiciv ve eleştiri örneğidir.
Özet
Eser, Delilik’i bir kişi gibi konuşturarak başlar. Delilik, insanların hayatına kattığı "neşe, canlılık ve hareket" olmadan dünyanın çekilmez olacağını iddia eder. Krallar, din adamları, bilim insanları, âlimler ve sıradan insanlar; hepsi, hayatlarında Delilik’in payı olmadan yaşayamaz.
Erasmus bu yolla toplumsal, siyasi ve dini ikiyüzlülükleri eleştirir. Özellikle skolastik felsefe, Katolik Kilisesi’nin yozlaşmış yapısı ve sahte dindarlık sert biçimde hicvedilir.
Kitap sonunda Delilik, Hristiyan mistisizminin akıl ötesi yönünü savunarak, “akıllı görünen ama özünde safça” bir iman anlayışını över.
Katmanlı Açıklama
1. Yüzey Katmanı (Edebî / Mizahî)
• Eser, neşeli bir monolog gibi ilerler.
• Delilik’in sesi tatlı bir şekilde Deliliğe Övgüher şeyi tiye alır.
• Bu katmanda okur güler, eğlenir, "nasıl da doğru söylemiş" der.
2. Toplumsal Katman
• Kralların, bürokratların, akademisyenlerin kibri eleştirilir.
• Halkın, yönetilenlerin, çoğu zaman “görünmez zincirler” ile yaşadığı vurgulanır.
• İktidarın meşruiyetinin çoğu zaman “akıldışı bir kabulleniş”e dayandığı ima edilir.
3. Dini Katman
• Kilise hiyerarşisinin yozlaşması, lüks yaşamı ve güç hırsı hicvedilir.
• Gerçek dindarlığın, mantığı aşan bir saf iman (mistik deneyim) olduğu savunulur.
• Bu, hem dönemin Katolik kilisesine hem de genel olarak dinî otoriteye yöneltilmiş cesur bir eleştiridir.
4. Felsefi Katman
• “Akıl”ın mutlak otoritesi sorgulanır; insanın sadece rasyonel bir varlık olmadığı vurgulanır.
• İnsan ilişkilerinin, aşkın, sanatın, inancın büyük kısmı “akıl dışı” kaynaklardan beslenir.
• Delilik, yaşamın yaratıcılığını ve canlılığını besleyen kaçınılmaz bir güç olarak resmedilir.
5. Evrensel / Zamansız Katman
• Bugün de siyasette, ekonomide, sosyal medyada, akademide ve hatta bilimde benzer “delilik” biçimleri görülebilir.
• Eser, her çağın kendi kendini kandıran, ama bu kandırışıyla ayakta duran sistemlerini açığa çıkarır.

Uğur DENERİ & ChatGPT

Vilfredo Pareto’nun “Seçkinlerin Yükselişi ve Düşüşü” (The Rise and Fall of Elites) teorisi, toplumsal değişimi güç ve liderlik döngüleri üzerinden açıklar. Kısaca şöyle özetlenebilir:

1. Temel Fikir
• Her toplumda, nüfusun küçük bir kısmı (“seçkinler” veya elitler) gücü ve kaynakları elinde tutar.
• Bu elit sınıf, zamanla iki tip insandan oluşur:
• Aslanlar: Gücü korumada sert, gelenekçi, disiplinli.
• Tilki tipler: Daha esnek, kurnaz, yenilikçi, ikna edici.

2. Döngüsel Değişim
• Elitler, başlangıçta enerjik ve yetenekli olduklarında toplumu yönetir.
• Zamanla güçleri onları rahatlık, yozlaşma ve verimsizlik içine çeker.
• Yeni, yetenekli gruplar (“karşı-elitler”) ortaya çıkar, mevcut elitleri yerinden eder.
• Bu, tarihte sürekli tekrarlanan bir elit dolaşımı (circulation of elites) sürecidir.
3. Toplumsal Etki
• Değişim çoğu zaman barışçıl değil, devrim, darbe, savaş gibi sarsıntılarla olur.
• Halk, bu döngüde çoğunlukla pasif izleyici konumundadır.
• İktidar, her zaman bir elitin elinde olur; sadece kimlerin elit olduğu değişir.
4. Önemli Çıkarım
• Pareto’ya göre, tam anlamıyla “halk yönetimi” (mutlak demokrasi) mümkün değildir.
• Toplumun sağlıklı işlemesi için elit yenilenmesi sürekli olmalı, aksi halde çürüme hızlanır
Pareto’ya göre toplum, güç ve kaynakların dağılımı açısından asimetrik bir yapıya sahiptir. En bilinen ilkesi Pareto İlkesi (80/20 kuralı) şunu söyler:
• Toplumun %20’si, kaynakların veya etkilerin %80’ine sahiptir.
• Geri kalan %80 ise kalan %20’yi paylaşır.
Pareto bunu yalnızca ekonomi değil; siyaset, sosyal etki, hatta fikirlerin yayılımında da gözlemlemiştir.
Ayrıca Pareto, toplumun iki katmanı olduğunu söyler:
• Seçkinler (elitler) → Yönetim, sermaye, kültürel güç ellerinde.
• Kitleler → Çoğunluğu oluşturur, ama karar alma gücü sınırlıdır.
Bu elitler arasında da sürekli dolaşım vardır; yani zamanla eski elitler gücünü kaybeder, yenileri yükselir (elitlerin dolaşımı teorisi).

Pareto analizi, 80/20 kuralı olarak da bilinir ve temeli şu mantığa dayanır:
Sonuçların büyük bir kısmı (yaklaşık %80’i), nedenlerin küçük bir kısmından (yaklaşık %20’si) kaynaklanır.
Temel kurallar ve adımlar:
• Problemi veya hedefi netleştir
• Ne analiz edileceğini belirle (ör. müşteri şikayetleri, üretim hataları, gelir kaynakları).
• Veri topla
• Analiz konusuna ait verileri objektif biçimde kaydet.
• Kategorilere ayır
• Nedenleri ya da öğeleri benzer gruplara ayır (ör. hata tipleri, müşteri segmentleri).
• Ölç ve sayısallaştır
• Her kategori için frekans, maliyet, zaman kaybı gibi ölçüler belirle.
• Büyükten küçüğe sırala
• Kategorileri en çok etkileyenden en aza doğru diz.
• Kümülatif yüzdeyi hesapla
• Toplamın %80’ine ulaşan ilk birkaç kategori “kritik azınlık” olarak belirlenir.
• Öncelik ver
• Kaynaklarını ve eylem planını bu %20’lik kritik nedenlere odakla.
• Takip et ve güncelle
• Uygulama sonrası verileri tekrar toplayarak etkinliği ölç.

Murmurasyon + fraktal bakış + Pareto analizi
üçlüsünü aynı çerçevede ele alırsak, elimizde hem dinamik hem de çok katmanlı bir değerlendirme sistemi olur.
Adım adım şöyle kurabiliriz:

1. Kavramsal Entegrasyon
• Murmurasyon → Kollektif davranışın anlık ve sürekli uyumlanma dinamiğini temsil eder.
Burada tek tek bireylerin hareketi değil, tüm sistemin kendiliğinden oluşan düzeni esas alınır.
• Fraktal bakış → Her ölçekte (mikrodan makroya) benzer desenlerin tekrarladığını kabul eder.
Yani küçük birimlerin hareketi, bütündeki yapıyı yansıtır.
• Pareto analizi → Sonucun %80’ini etkileyen %20’lik kritik faktörleri bulur.

2. Analiz Adımları

• Veri toplama
• Pareto için önce etkilerin, kaynakların veya sonuçların veri seti çıkarılır.
• Murmurasyon perspektifiyle bu veriler, zaman serisi halinde ve karşılıklı etkileşimler göz önüne alınarak toplanır.
(Örneğin: Bir toplumda sosyal değişim tetikleyen %20’lik "öncü grup")
• Fraktal deseni bulma
• Verilerde ölçekten bağımsız tekrar eden kalıplar aranır (ör. küçük gruplardaki uyum deseni ile tüm sistemdeki uyum deseni benzer mi?).
• Bu noktada Mandelbrot kümesi gibi görselleştirmelerle karmaşıklık – düzen sınırı tespit edilir.
• Pareto uygulaması
• Fraktal yapının içinde en çok etki yaratan düğümleri belirleriz.
Yani, hangi ölçekte olursa olsun, sistemin yönünü en çok değiştiren "çekirdek aktörler" veya "kilit olaylar".
• Dinamik geri besleme
• Murmurasyon mantığında bu %20’lik çekirdek sürekli takip edilir.
Çünkü sistem değiştikçe, etkili faktörler de anlık olarak yer değiştirebilir.

3. Örnek Uygulama

Diyelim ki toplumsal inovasyon hareketi analiz ediliyor:
• Murmurasyon → Fikirlerin yayılma hızı ve yönü, bireyler arası etkileşimlerle gerçek zamanlı izlenir.
• Fraktal → Mahalle düzeyinde görülen fikir yayılım modeli, ülke genelinde de aynı desenle tekrar eder.
• Pareto Tüm yayılımın %80’ini başlatan %20’lik “fikir liderleri” belirlenir.
Bu liderler ölçekten bağımsız (küçük veya büyük topluluklarda) aynı rolü oynar.

4. Katma Değer

Bu harmanlama sayesinde:
• Pareto kritik faktörleri verir.
• Fraktal bu kritik faktörlerin ölçekler arası tekrarını gösterir.
• Murmurasyon bu faktörlerin dinamik, anlık değişimini takip etmemizi sağlar.

Uğur DENERİ &ChatGPT