Fordist ekonomik model, adını Amerikalı sanayici Henry Ford’dan alan, özellikle 20. yüzyılın ilk yarısında kapitalist üretim tarzını belirleyen bir üretim ve tüketim modelidir. Temel özellikleriyle açıklamak gerekirse,

1. Kitle Üretimi ve Standartlaşma
Fordizm, seri üretim ve standardizasyon esasına dayanır. Ürünler büyük ölçekli fabrikalarda, aynı modelde, aynı üretim hattında üretilir. Bu sistemde üretim hattı, işçilerin her birine basit ve tekrar eden görevler vererek verimliliği artırmayı hedefler.

2. Taylorizm ile İşgücü Yönetimi
Fordizm, Frederick W. Taylor’ın bilimsel yönetim ilkelerine dayanır. İşin parçalanması, zaman ve hareket etüdü. İşçiler yalnızca belli bir görevi yerine getirir; iş bölümü ve uzmanlaşma ön plandadır.

3. Yüksek Ücret–Yüksek Tüketim Paradigması
Henry Ford, işçilere yüksek maaş vererek onların da ürettikleri malları satın alabilmesini sağladı. Böylece kitle üretimiyle birlikte kitle tüketimi de teşvik edildi. Kapitalist pazarda dönüşümlü tüketici-üretici modeli oluştu.

4. Devlet Müdahalesi ve Refah Devleti ile Uyum
Fordist model, özellikle II. Dünya Savaşı sonrası dönemde Keynesyen ekonomi politikalarıyla birlikte uygulandı. Devlet, ekonomiye müdahale eder; tam istihdam, sosyal haklar ve altyapı yatırımları bu dönemin temel özelliklerindendir.

5. Toplumsal ve Mekânsal Yapı
Kırsaldan kente göç artmış, büyük sanayi şehirleri gelişmiştir. Çekirdek aile, tüketici vatandaş profili, maaşlı çalışan kitlesi yaygınlaşmıştır.

Eleştiriler ve Çöküş
1970’lerde Fordizmin krizi baş göstermiştir. Esneklik eksikliği, stok maliyetlerinin artışı, işçi motivasyonunun düşmesi. Bu kriz sonrası post-Fordist (esnek üretim, hizmet sektörü, bilgi ekonomisi vb.) modellere geçilmiştir.
Fordist ekonomik model, doğrudan uygulama olarak bugün geride kalmış olsa da, günümüz kapitalist ekonomileri üzerinde kalıcı ve dönüştürücü etkiler bırakmıştır. Bu etkileri birkaç başlıkta değerlendirebiliriz...

1. Kitle Üretimi ve Tüketimi Kültürünün Kalıcılığı
Fordizm’in en büyük mirası, seri üretim ve kitlesel tüketim toplumunun kurulmasıdır. Bugün hala birçok sektör (otomotiv, elektronik, tekstil vb.), standartlaşmış ürünlerin büyük ölçekte üretimine dayanır. Tüketici davranışları, reklama dayalı olarak arz yönlü şekillenir; bu da Fordist dönemin bir devamıdır.

2. İşgücü Yapısının Temelleri
Fordist sistemin oluşturduğu uzmanlaşmış, hiyerarşik ve disiplinli işgücü yapısı, günümüzde bile birçok kurum ve üretim organizasyonunun temelini oluşturur.
Ancak artık bu yapı, post-Fordist esneklik talepleriyle harmanlanmıştır (örneğin; vardiyalı esnek mesai, proje bazlı çalışma).

3. Refah Devleti ve Sosyal Politikalar
Fordist dönemde gelişen sosyal güvenlik sistemleri, iş güvencesi, toplu sözleşme gibi kazanımlar, bugün birçok ülkede hala savunulan haklardır. Ancak neoliberal politikalar, bu kazanımları daraltmıştır. Yine de sosyal haklar ideali, Fordist dönemin etkisiyle hala önemli bir mücadele alanıdır.

4. Mekânsal ve Kentsel Yapı
Sanayileşmenin tetiklediği büyük metropoller, banliyöleşme, altyapı planlaması gibi modern şehirleşme biçimleri Fordizm’in eseridir. Bugün akıllı şehir projeleri gibi post-endüstriyel kentsel tasarımlar da bu temeller üzerinde yükselir.
5. Üretim Teknolojilerinde Fordist Temel

Üretim bantları, otomasyon, iş bölümü, zaman yönetimi gibi Fordist ilkeler, bugün yapay zeka ve dijital teknolojilerle yeniden biçimlendirilmektedir. Modern lojistik sistemleri ve küresel tedarik zincirleri, Fordist standardizasyon mantığını globalleştirerek sürdürmektedir.

6. Eleştirilerin Geliştirdiği Alternatif Modeller
Fordizm’in katılığına tepki olarak doğan post-Fordist, esnek, yatay, ağ tipi üretim modelleri (örneğin; Toyota sistemi, dijital platform ekonomileri), Fordizm’in sınırlarını aşarak yeni bir paradigma yaratmıştır.
Ancak bu esnekliğin içinde bile Fordist disiplinin izleri vardır; örneğin performans odaklılık ve verimlilik takibi hâlâ merkezî önemdedir.

Günümüz kapitalizmi Fordist mantığın bir evrimi olarak devamıdır...daha esnek, dijital ve küresel hale gelmiştir, ancak temelinde hâlâ Fordist üretim, iş bölümü ve tüketim kalıpları bulunmaktadır. Aynı zamanda, Fordizm’in krizinden doğan sorunlar (örneğin güvencesizlik, yabancılaşma, iş yoğunluğu) bugün yeni biçimlerde sürmektedir.
Fordizm ve post-Fordizm karşılaştırması, modern kapitalist üretim sisteminin evrimini ve bugünkü çelişkilerini anlamak açısından oldukça işlevseldir.
1. Üretim Biçimi
2. Emek ve İşgücü
3. Tüketim ve Pazar
4. Devlet ve Ekonomi Politikası
5. Coğrafi ve Küresel Ölçek
Genel Değerlendirme
Fordizm, modern kapitalizmi merkezileşmiş, kurumsal, güvenli ve öngörülebilir bir yapıya kavuştururken, post-Fordizm bu yapıyı esnekleştirmiş, parçalamış ve küreselleştirmiştir. Bu dönüşüm, Üretkenliği artırmış, ama, Güvencesizliği, bireyselleşmeyi ve eşitsizliği derinleştirmiştir. Vahşi kapitalizm.

Dijitalleşme ve yapay zekâ ekonomisi, post-Fordist modelin zirve formudur; aynı zamanda emek mücadelesi açısından da yepyeni sorunlar ve potansiyeller barındırır. Bu süreci, üç boyutta değerlendirebiliriz.

1. Dijital ve Yapay Zekâ Ekonomisinin Özellikleri
a. Platform Kapitalizmi ve İşgücünün Dönüşümü
Uber, Amazon, TikTok, Upwork gibi platformlar üzerinden üretim ve hizmet dijitalleştirildi.
İşçiler "çalışan" statüsünden çıkıp, freelancer, gig-worker, bağımsız yüklenici statüsüne kaydırıldı. Emek, coğrafi sınırları aşarak küresel rekabete maruz kaldı. örneğin; Hindistan’daki yazılımcı ile Berlin’deki aynı projeye başvuruyor.

b. Yapay Zekâ ile Otomasyon
Yapay zekâ; veri analizi, üretim planlaması, müşteri hizmetleri, hatta yaratıcı işler (metin yazarlığı, tasarım, müzik) gibi alanlarda insan emeğinin yerini alıyor. Algoritmik yönetim ile işçilerin performansı izleniyor, puanlanıyor (örneğin; Amazon deposunda ya da yemek teslimat platformlarında).

2. Yeni Sömürü Biçimleri ve Emek Mücadelesi
a. Zamansız, Mekânsız, Dağınık Emek
Emekçiler evlerinden, kafelerden ya da mobil olarak çalışıyorlar. Bu durum,
İŞ-ÖZEL HAYAT DENGESİNİ SİLİKLEŞTİRİYOR
SINIF BİLİNCİNİN DAĞILMASINA YOL AÇIYOR
SENDİKALAŞMA KOLEKTİF ÖRGÜTLENME İMKÂNLARINI ZORLAŞTIRIYOR.

b. Güvencesizlik ve Dijital Prekarya
“Dijital prekarya” terimiyle anılan yeni sınıf, sabit geliri olmayan, sosyal güvenceden yoksun, sürekli kendini “pazarlamak zorunda” olan işçilerden oluşuyor.
Bu kesim, duygusal emek, platform not sistemi ve görünmeyen algoritmik işverenlerle mücadele ediyor.

c. Yeni Mücadele Pratikleri
Geleneksel sendikalardan farklı olarak,
Dijital grevler (örneğin platform uygulamasını topluca kapatma),
Ağ tabanlı dayanışma (örneğin uluslararası freelancer( bağımsız) ağları),
Açık kaynak kolektifleri ve kooperatif platformlar gibi alternatifler gelişiyor.

3. Yeni Toplumsal Alternatifler ve Felsefi Yönelimler
a. Fordist Disiplinden Algoritmik Denetime
Fordizm’de işçi zamanla kontrol edilirken, bugün veriyle, algoritmayla, görünmeyen sistemlerle kontrol altında tutuluyor.
Ancak bu aynı zamanda, sistemin hacklenebilirliğini, aşağıdan örgütlenme olanaklarını da artırıyor.
b. Kolektif Zekâ ve Dijital Ortaklaşma
Yapay zekânın tekelleşmiş versiyonlarının aksine, kamusal, açık kaynaklı yapay zekâlar, işçilerin bilgiye erişim gücünü artırabilir.

Dijital emeğin kolektifleşmesi, veri kooperatifleri, dijital komünler ve yerel dijital özerklik biçimlerini gündeme getirebilir.
Dijitalleşme ve yapay zekâ, post-Fordist ekonomiyi otomasyon ve algoritmik denetimle derinleştirirken, işgücü açısından hem önemli tehditler hem de yeni mücadele ve örgütlenme olanakları yaratmaktadır. Fordist dönemin merkezi fabrika işçisinin yerini, bugün dijital emekçi, veri işçisi, içerik üreticisi almıştır. Ancak, bu emek gücünün de ortak çıkarlar temelinde örgütlenmesi, yeni çağın sınıf mücadelesinin belirleyici unsuru olacaktır.
Marx’ın soyut emek ve değer teorisi bağlamında dijitalleşme, yapay zekâ ve yeni emek biçimlerini analiz etmek, kapitalist üretim ilişkilerinin güncel dönüşümünü anlamak açısından oldukça zihin açıcı ve önemlidir.. Aşağıda bunu sistematik olarak açıklamaya çalışalım...

1. Marx’ta Soyut Emek ve Değer Teorisi Nedir?
a. Soyut Emek
Marx’a göre bir malın değişim değeri, içerdiği soyut emek zamanı üzerinden belirlenir.
Soyut emek, bireysel yetenekten bağımsız olarak, toplumsal üretim sürecine katılan ortalama insan emeğidir.
Yani farklı işler (terzilik, madencilik, yazılım yazma) ancak emek zamanı düzeyinde eşitlenebilir.

b. Değer Teorisi
Malın değeri, üretimi için toplumsal olarak gerekli olan emek süresi ile ölçülür. Kapitalist sistemde işçi, emek gücünü satar, ancak onun ürettiği artı-değer sermaye sahibine kalır.

2. Dijital Ekonomi ve Yapay Zekâda Soyut Emek
a. Dijital Emek Soyutlaşmasının Uç Noktasıdır
Dijitalleşmeyle birlikte emek giderek elle tutulmaz hale geliyor (veri üretimi, algoritma eğitimi, içerik düzenleme).
Örneğin bir içerik üreticisi YouTube’da saatlerce video üretiyor ama doğrudan bir ürün ortaya koymuyor; veri olarak meta üretiyor.
Bu emek, farklı coğrafyalarda farklı zamanlarda üretilmiş olsa bile algoritmik olarak karşılaştırılabilir ve aynı dijital pazarda değişim değeri taşır. Tam da Marx’ın soyut emek tarifine uygun.

b. Emek Zamanı ile Değer Uyumsuzluğu
Dijital üretimde bazen çok kısa bir sürede yaratılan bir içerik milyonlarca değer yaratabiliyor (viral etki).
Bu, ilk bakışta Marx’ın "emek-zaman = değer" bağıntısına aykırı gibi görünse de, aslında toplumsal geçerlilik boyutuyla tutarlıdır: Değer, yalnızca harcanan zamanla değil, toplumsal geçerliliğe sahip emek zamanıyla ölçülür.

3. Yapay Zekâ, Otomasyon ve Değer Teorisine Etkisi
a. Emek-olmayanın Değer Üretmesi?
Yapay zekâ üretimi çoğu zaman insan emeği olmadan ortaya çıkar gibi görünür. Ancak,
Yapay zekâyı eğiten veriler insan emeğidir.
Yapay zekânın bakım, gözetim, hata düzeltme süreçleri insan emeğine dayanır.
Bu nedenle yapay zekâ, yalnızca bir “sabit sermaye” işlevi görür. Tıpkı Marx’ın “makineler artı-değer üretmez, sadece emek üretkenliğini artırır” dediği gibi.

b. Emek-değer Teorisinin Güncellenmesi Gereği,
Günümüzde değer üretimi yalnızca doğrudan üretimden değil, dolaşım (reklam, etkileşim, görüntüleme) ve dijital katılım üzerinden de oluşmaktadır. Bu da soyut emeğin daha da mikrolaştırılmış, zaman-dışılaştırılmış ve mekânsızlaştırılmış bir biçime büründüğünü gösterir.

4. Emek Mücadelesi Açısından Yorum
a. Yabancılaşmanın Yeni Biçimi
Marx’ın yabancılaşma teorisi bugün veriye dönüşen emek, görünmeyen sömürü, kişisel yaşamın metalaşması üzerinden sürmektedir.
Kişi artık sadece bedeniyle değil, dijital kimliğiyle, zamanıyla, kişilik özellikleriyle de sermaye üretir hale gelmiştir.

b. Yeni Değer Mücadelesi Alanları
Artık sadece ücret değil, veri hakkı, platform karına ortaklık, algoritmaların şeffaflığı gibi talepler de emek mücadelesinin konusu olmuştur.
Marx’ın kavramsallaştırdığı “toplumsal emek” bugün kolektif dijital zeka ve üretim üzerinden yeniden tanımlanabilir. Marx’ın soyut emek ve değer teorisi, dijital çağda yeniden güncellenerek anlam kazanıyor. Üretimin giderek daha az görünür hale gelmesi, emeği görünmez kılmıyor, aksine daha soyut ve daha küresel hale getiriyor. Emek artık yalnızca fabrikalarda değil, algoritmaların içinde, veri setlerinde, zaman çizelgelerinde varlığını sürdürüyor. Bu da yeni bir dijital sınıf bilincini, yeni mücadele biçimlerini ve belki de yeni bir post-kapitalist değer anlayışını gerekli kılıyor.
Marx’ın değer teorisinin dijital çağda aldığı yeni biçimler üzerinden, dijital komünizm, ortak veri mülkiyeti ve yeni üretim ilişkileri üzerine devam edelim.

1. Dijital Komünizm. Mümkün mü?
Dijital komünizm, klasik komünizmin temel ilkelerini (üretim araçlarının ortak mülkiyeti, artı-değerin kolektifleşmesi, emeğin özgürleşmesi) dijital üretim araçları ve ağlar üzerinden yeniden düşünmeyi ifade eder.

a. Üretim Araçları Ne Oldu?
Artık üretim araçları sadece makineler ya da fabrikalar değil; bilgi, veri, algoritmalar, platformlardır. Komünizm bu düzlemde, bu araçların özel mülkiyetinden çıkarılıp toplumsallaştırılmasını hedefler: Google’ın değil, kullanıcıların verisinin sahibi olması gibi.

b. Dağıtık ve Otonom Üretim
Açık kaynak yazılım toplulukları (Linux, Wikipedia), merkeziyetsiz üretimin küçük ölçekli komünist ön deneyimleridir.
Blockchain ve DAO’lar (merkeziyetsiz otonom organizasyonlar), mülkiyetin yatay biçimlerde dağıtılabileceğini gösteriyor.

2. Veri Mülkiyeti ve Yeni Üretim Araçları Üzerinden Sınıf Mücadelesi
a. Veri Kimin?
Günümüzde dijital emekçilerin (içerik üreticisi, kullanıcı, izleyici) ürettiği veriler meta haline gelerek şirketlerin elinde birikiyor.
Marx’ta bu, klasik anlamda işçinin emek gücünün metalaştırılmasına benzer. Veri, bugünün artı-değeri haline gelmiştir.

b. Ortak Veri Mülkiyeti Ne Demektir?
Kullanıcılar, kolektif biçimde ürettikleri verinin,
Sahibi olabilir.
Kullanımından gelir elde edebilir.
Kimlere, hangi koşullarda sunulacağını belirleyebilir.
Bu, bir tür veri kooperatifleri, dijital sendikalar ya da ağ temelli kolektifler aracılığıyla mümkün hale gelebilir.

3. Yeni Üretim İlişkileri. Post-Kapitalist Bir Ufuk mu?
a. Marx’ın Öngörüsü...
Marx, üretim güçleri (teknoloji, bilgi, iş bölümü) geliştikçe, üretim ilişkilerinin (mülkiyet, ücretli emek) onlarla çatışmaya gireceğini ve devrimci dönüşüm doğacağını savunur.

b. Bugün Ne Durumdayız?
Dijital üretim araçları neredeyse sıfır maliyetle çoğaltılabiliyor. Bir yazılımı bir kişi yazıp milyonlar kullanabilir. Ancak bu üretim biçimi hâlâ meta ilişkileriyle, platform tekelleriyle çerçevelenmiştir. Yani üretim tarzı kolektif, ama mülkiyet ve kazanç tekelleşmiş durumdadır — bu, Marx’ın tanımıyla üretici güçlerle üretim ilişkileri arasında tarihsel bir çelişkidir.

c. Nasıl Bir Geçiş?
Merkezi ve yerel dijital kolektifler kurulabilir (örneğin bir şehir halkı kendi dijital uygulamalarını ve verilerini yönetebilir).
Platformların demokratikleştirilmesi. Kullanıcılar hissedar olabilir, karar süreçlerine katılabilir (platform kooperatifçiliği).
Algoritmik toplumsallaşma. Yapay zekânın kullanım ve etik protokolleri toplumsal mutabakatla belirlenebilir.

4. Yeni Emek Biçimlerinin Kolektifleşme Olanakları
a. Dijital Ortak Zekâ
Yüz milyonlarca kişi her gün dijitalde üretim yapıyor, yazıyor, paylaşıyor, yorumluyor, eğitiyor. Bu kolektif üretim, sınıf bilinciyle birleştiğinde, dijital müşterekler yaratabilir.

b. “Herkesten verisine göre, herkese ihtiyacına göre”
Marx’ın ilkesini dijital düzleme taşımak mümkün. Kim ne kadar katkı sağladıysa, o oranda veri/karar hakkı. İhtiyacı olan her bireye temel dijital hizmetlerin ücretsiz, açık erişimi.
Bugünün dijital kapitalizmi, Marx’ın tahlil ettiği üretim tarzının daha soyut, daha yaygın ve daha denetimsiz bir devamı gibi görünüyor. Ancak aynı zamanda üretim araçlarının toplumsallaşmasını kolaylaştıran, bilginin paylaşımını hızlandıran, kolektif örgütlenmeyi görünmez ağlar üzerinden mümkün kılan bir potansiyel de barındırıyor. Bu nedenle dijital komünizm, ütopyadan çok, var olan üretim ilişkilerinin içindeki çatlakları çoğaltarak geliştirilebilecek bir alternatif olarak ortaya çıkıyor.

Erdoğan ATEŞİN