Sayın hakimim Merhaba tereciye tere satmak gibi değerlendirmeyin yapacağım paylaşımı çünkü mustantık sözcüğü Anadolu'da özellikle Çukurova ve toroslarda ağıtlarda sıkça geçen bir kelime. 1.200'ün üzerinde ağıt derleyen birisi olarak bu sözcük ve buna bağlı olarak müddei umumluk kurumu üzerinde epey araştırma yapmıştım. Araştırmama dayalı bilgileri yazınız üzerinden diğer okurlar ile paylaşmaktan onur duyarım.

“Müstantik” kelimesi, Arapça kökenli olup kökü "istinṭāk" fiilinden gelir. Bu fiil, “konuşturmak, sorguya çekmek” anlamına gelir. Dolayısıyla, "müstantik", “sorgulayan, sorgu yapan” kişi demektir. Osmanlı hukuk sisteminde müstantik, günümüzdeki savcı ya da sorgu hâkimi rolüne benzer bir görev üstlenirdi.

2. Osmanlı'da Müstantiklik Uygulaması:

Osmanlı’da adli teşkilat içinde müstantiklik, özellikle Tanzimat sonrası, yani 1839'dan itibaren belirginleşmiştir. Tanzimat Fermanı ile birlikte adaletin kamu güvencesi altına alınması, modern mahkeme yapılarının oluşturulması yönünde önemli adımlar atılmıştır. Bu dönemde ceza soruşturmalarının sistemli bir biçimde yürütülmesi amacıyla müstantiklik makamı ihdas edilmiştir.

Müstantikler, özellikle Ceza Mahkemeleri Nizamnamesi (1840-1850 arası yayımlanan metinlerle) çerçevesinde suçun soruşturulmasında, tanıkların dinlenmesinde ve delillerin toplanmasında görevliydi. Dava açılmadan önce yapılan ön soruşturmaları yürütür, günümüzdeki savcının ve bazı yönleriyle de sulh ceza hâkimliğinin işlevlerini yerine getirirdi. Ancak müstantik, bir yargı mensubu olarak hâkim statüsünde sayılırdı; yani yürütmeye değil, yargıya bağlıydı.

3. Müddei Umumilik (Savcılık) Uygulaması Ne Zaman Başladı?:

“Müddei Umumi” yani savcılık kurumu, Osmanlı’da Batı hukuku etkisiyle, daha sistemli biçimiyle 1860’lı yıllarda oluşturulmuştur. En köklü adım ise 1879 tarihli “Mehakim-i Nizamiye Teşkilat Kanunu” ile atılmıştır. Bu kanunla, bugünkü anlamda bir Cumhuriyet Savcılığı teşkilatı gibi görev görecek olan müddei umumilik kurumu resmen düzenlenmiş oldu.

Bu tarihten itibaren:

Müstantik daha çok ön soruşturmayı yürüten bir hâkim,

Müddei Umumi ise iddianame hazırlayan, kamu adına dava açan bir görevli olarak tanımlanmıştır.


Cumhuriyet döneminde 1924 Anayasası ve 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu ile bu kurumlar modern anlamda bugünkü yapısına kavuşmuştur. Müstantiklik uygulaması ise Ceza Muhakemesi Usulü Kanunu (CMUK) ile zamanla kaldırılmış, yerine doğrudan savcılık ve sulh ceza hâkimliği yapısı oturtulmuştur.

Bu ön bilgilerden sonra okumaktan büyük keyif aldım yazınızın değerlendirmesine gelince:

Yazı, hem nostaljik hem ironik bir anı üzerinden hem dilsel hem de psikolojik olarak oldukça zengin. Küçücük bir çocuğun, o dönemde yaşadığı ortamda nereden duyduğu belli olmayan “müstantik” kelimesini kullanması, yazara göre bir “artistlik” davranışı gibi gözükse de alt metinde sezgisel bir dil hatırasının ya da çocukluk bilinçaltının kuvvetli etkisi yatıyor ve netice itibarıyla sizin Türk hukuk sisteminde hakim olmanızı sağlıyor Bu da sözcüğün zihninize bir tohum atılması olarak değerlendirilebilir.

Anı, sade ve içten bir üslupla aktarılmış. İçinde hem gülümseten bir çocukluk anısı, hem de insan zihninin bazı kavramlara olan gizli yatkınlığını yansıtan güzel bir tesadüf var. "Söyleten söyletti" cümlesiyle biten ifade, adeta halk irfanının dil üzerindeki sezgisel hâkimiyetini ortaya koyuyor.

Ayrıca yazının sonunda rahmetli Meryem Hanım’a adanmış olması da, anıyı kişisel olmaktan çıkarıp kültürel bir arşive dönüştürüyor.

Tebriklerim çokça efendim

Saygılarımla Delibal