Üç Akıl

Aklı kapsam olarak üç kategoride değerlendiriyorum. Matematikteki "Kapsam" ile değerlendiriyorum. Konudaki kapsam şöyle; 1,2,3 şeklinde; önde olan, diğerini kapsar. 1, 2 yi; 2, 3 ü kapsar; öyleyse 1, hepsini kapsar. Boyutlar açısından 1. Boyut, tercih; 2. Boyut, tasarı; 3. Boyut, sonuç. Tercih edilen, tasarlanıyor; tasarlanan, sonuçta görünüyor. Eşzamanlı olsa da konuyu anlamak için sıralamaya ihtiyaç duyulur.

3. Sınıf akıl, 3. Boyutu ifade ediyor yani sonuç. 2. Sınıf akıl, 2. Boyutu ifade ediyor yani tasarı. 1. Sınıf akıl, 1. Boyutu ifade eder, yani tercih. Bu kadim dönemlerde, soldakiler, sağdakler, öndekiler şeklinde anlatılmış. Yani 3-2-1 şeklinde. 3. Akıldakiler, sonuca göreceli düşünür; madde esaslı. Sonucu değerlendirirken, tercih ve tasarıyı yani 2 ve 1. Boyutu göz ardı ederler. İşin yansıyan maddi açısını ön plana alırlar. 2. Akıldakiler, 3 ve 1. Boyutu göz ardı ederek işin mana yönünü ön plana alırlar; mana temelli. Tercih ve görünen maddi yönünü ihmal ederler. "Sağduyu" sözcüğü 2. Boyuta hitap eder. 1. Akıldakiler- öndekiler, tüm boyutlarıyla olayı değerlendirirler ve diğer 3 ve 2. Boyut akılları yönetirler. Tercih tasarıyı ve sonucu belirler. Eşzamanlı olduğunu tekrar hatırlatırım.

Günlük popüler alanda, bu 3 akıl işliyor. Tesir açısından, kapsam sıralaması görünüyor. 1. Akıl, diğerlerini kapsadığı için önde; 2. Akıl ve 3. Akıl, sağ ve solda konumlanıyor. Fizikte iki cisme uygulanan vektörel kuvvet gibi. 1, diğerlerini çekiyor.

Son tahlilde; "Akıl, akıldan üstündür!" Belki de irade ile akıl türleri arasında geçiş olmuyordur ama aşamaların bilinmesi, olayları daha sağlıklı değerlendirmeyi sağlar ve şaşkınlık veya yadırgamak gibi faydasız tepkileri önler. Sıralamalar ve konumlandırmalar sadece konuyu anlamak içindir. Eşzamanlı olan işleyişi anlamak için sıralama yapılsa da sıralamaya takılmadan önde olan 1. Sınıf aklı kullanmak uygun olabilir. Bu kadarı olayı anlamaya yeterli.

Saygılarımla,
Ahmet Bektaş