İronik ve hikemî şiirimizin Nâbî’den sonraki en önemli temsilcisi şüphesiz ki Ziya Paşa, “şairler yaşadığı dönemin tanıklarıdır.” sözünü yazdığı ve her zaman güncelliğini koruyan şiirleriyle hak etmiş şairlerimizin başında gelir.

Kendilerini kurtaramayanların dünyaya çeki düzen vermeye kalktıklarında içine düştükleri gülünç durumu anlatmak için kaleme aldığı izlenimini veren

Onlar ki verir lâf ile dünyaya nizamât
Bin türlü teseyyüp bulunur hanelerinde

beyiti insanlık var oldukça, zaman durdukça ve dünya döndükçe geçerliliğini koruyacaktır.
Vali olarak bulunduğu kamu görevi esnasında gördüklerini anlattığı “gördüm” redifli gazeli toplumsal bir yaramıza parmak basar.

Diyar-ı küfrü gezdim beldeler kâşâneler gördüm
Dolaştım mülk-i islâmı bütün viraneler gördüm

Bulundum ben dahi dar-üş-şifa-yı Bab-ı Âli’de
Eflâtunu beğenmez anda çok divaneler gördüm

Kendimizi düzeltecek yere başkalarını düzeltmeye çalışmak, içimize yolculuk yapmak varken köşe bucak dış dünyayı adımlamak boş yere patinaj yapmak değil de nedir?
Halbu ki esas olan içimize yolculuk yapmak olmalı. Bir içimize ve bir de işimize bakabilmeyi becerebilsek pek çok şey kendiliğinden hal yoluna girecek.

İnsanın insana bakış açısı ve davranış biçimi çarpık değilse hayatta her şey yerli yerindedir.
dünyada israf edilmemesi gereken en önemli kaynak, değer insanın bizzat kendisidir. İnsansız dünyanın kim için ne için anlamı olabilir. İnsan kadrini, kıymetini bilmek hususunda Ziya Paşa söylemiş söylenecek sözü

Âsâfın miktarını bilmez Süleyman olmayan
Bilmez insan kadrini âlemde insan olmayan

diyerek.

"küntü kenz" ve "men aref" sırrı insan ile bir anlam kazanabilir. İşte bunun için Âşık Veysel tasavvufî şiiri/türküsünde Allaha:

Güzelliğin on para etmez,
Bu bendeki aşk olmasa
Eğlenecek yer bulaman
Gönlümdeki köşk olmasa

diyerek sesleniyor. Allahın mekânının insanın gönlündeki köşk olduğuna özellikle vurgu yaparak.

Derviş babaya:

- Derviş Baba nedir bu halin üstün başın pejmürde diye sormuşlar.

Derviş başa bir iç geçirdikten sonra:

-İçimi düzeltmekten dışımı düzeltmeye fırsatım olmuyor ki evlâdım demiş.


------------------------------------------------------

• hikemî: Hikmetli söz, felsefi düşünce, tematik şiir

• teseyyüp: pislik, düzensizlik, çirkinlik


• kâşâne: köşk, konak benzeri gösterişli binalar

• âsâf: Yakınımızda bulunan yardımcılarımız, memur amirin yardımcısıdır, işçi patronun yardımcısıdır. Karı koca, koca karı için en yakın yardımcı âsaftır. Âsâf aynı zamanda Hazreti Süleymanın yüzünü ağırtan işini sürekli kolaylaştıran vezirinin adıdır.

•küntü kenz: Allah bilinmek istediği için insanı yarattı. İnsan bilinç, idrak ve akıl sahibi olduğu için Allah’ın varlığına ve birliğine inanmaktadır. İnsan yaratılmasa Allah "küntü kenz" yani gizli hazine olarak kalacaktı.

• men aref: nefsini tanıyan rabbini de tanır