Bülent Tanör,gençliğimde çok konferansını dinlediğim,20-25 yıldan beri de "yerel kongreler" adlı kitap ve yazılarını okuduğum bir tarihçidir.
1.Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte,ülkemizde 30 kadar yerel kongrenin toplandığını ve bunların çok önemli çalışmalar olduğuna dikkat çekmekte;bu konularla ilgili yazıları da "Türkiye’de Kongre İktidarları,1918-1920) adlı kitabında toplamış bulunmaktaydı.
Bu kitabın kahramanlarından biri de Alaşehir Kongresine katılan(16-25 Ağustos 1919) Salihli delegesi Zahid Molla’dır.
Bu din adamının ,"Dünyada her şey denge kanununun tah-ı tesirindedir. Bu kayıttan maksat,heyet-i umumiyeyle kumandanlar üzerinde bir murakabe,muvazene tesisidir...Her kim ki kuvvet alırsa,hasbelbeşer (insanlık huyu gereği)bunu suiistimal eyler.Şahıs devam etmez,usul payidar olur.Yalnız murakebe yetmez,bir de tebdil kelimesi olmalıdır." deyişini "kuvvetler ayrılığı "ilkesine uygunluğuna dikkat çekmekte;Zahid Molla’nın bu "demokrasi anlayışıyla" Montesquieu’yi çağrıştırdığını hatırlatmaktadır.
Yine tarihçi yazar Mustafa Armağan da,"Cumhuriyet Efsaneleri" adlı kitabında Erzurum Kongresi kararlarına dikkat çekmekte;(23 Temmuz-7 Ağustos 1919) alınan kararların 1.maddesinde " Trabzon vilayeti ve Canik sancağıyla Şark vilayetleri adını taşıyan Erzurum,Sivas,Diyarbekir,Elaziz,Bitlis vilayeti ve bu saha dahilindeki bağımsız vilayetler,hiçbir sebep ve bahaneyle diğerlerinden ve Osmanlı camiasından ayrılmak imkanı düşünülmeyen bir bütündür.Mutluluk ve felakete tam olarak katılmayı kabul ve mukadderatı hakkında aynı amacı benimser.Bu bölgede yaşayan bütün Müslüman unsurlar diğerlerine karşı fedakarlık hisleriyle dolu ve ırki ve sosyal durumlarına riayetkar öz kardeştirler." denildiğini anlatmaktadır.
Bu cümlede durdum ve düşündüm.
"Farklılığa saygı" kavramı tarihsel hafızamda vardı.
Geriye doğru bir yolculuğa çıktım ve buldum.
Burada da I.Kant’ın ahlak öğretisi bire bir var demek istiyorum.Çünkü Kant,
-Korkma,özgür ol ve diğerlerinin özgürlüğüne ve farklı oluşlarına saygı göster diyordu ya 18.yüzyılda.
Kısa bir tarih turunda karşılaştığım bilgece söz ve kararları paylaşmak istedim.
Belki hem böylelikle "yelpazemiz" genişleyecek,hem de "derinliği "yakalamış olacağız.
Kim bilir?