"Tarikat, Şeriat, Hakikat, Mağrifet" mertebelerinin günümüz türkçesine göre naçizane yorumlanmış hali. Bunun için üniversitedeki Türkçe hocamın anlatımlarına teşekkür etmeliyim.
1. Mertebe: AKIL
İnsan yaratılışında akıl sahibidir. Bu diğer canlılardan ilk farkıdır. Ama yeterli değildir. Aklını kullanmak mecburiyetindedir: Okumak! Çünkü akıl öğrenmek için vardır.

2. Mertebe: BİLGİ
Aklını kullanan insan bilgi sahibi olur. Bilgi ilim demektir. İlim sahibine “Alim”(Bilgin) denir. Ancak bu yeterli değildir. Dikkat edin “Arif olan anlar.” Deriz, “Alim olan anlar.” demeyiz. Demek ki sadece ilim sahibi olmak da yetmiyor.

3. Mertebe: ERDEM
Bir insan ilmi ile amil ise (yani öğrendiği bilgileri hayırlı şeyler yapmak için kullanıyorsa) o zaman irfan sahibi demektir. Yani Arif! Arif olan ilim ve fazilet sahibidir. Fazilet – Erdem: Hakikâtin (gerçeğin) bilgisidir. HAKK, Allah’ın Esmâü’l-hüsnâ denilen 99 güzel isminden biridir. “Gerçeklik” sözcüğünün kökü. Hakikat, hakim, hüküm, hikmet, haklı olmak gibi sözcükler de bu kökten türemektedir. Erdemli olma mertebesine ulaşmak kolay değildir. Ama fazlası da var.

4. Mertebe: AŞK
Mevlana: “Hamdım, piştim, yandım.” demiş...
Yunus: “Gel gör beni, aşk neyledi.” demiş...
Hakikatin bilgisine sahip olan yavaş yavaş aşık olur. Aşıklık kısık ateşte pişmek gibidir. Uzun sürer belki ama, tadına doyum olmaz.
Ama bu pişmenin cefalarla dolu olduğunu hissediyorum. Bu konu hakkında fazla konuşabilecek haddim de bilgim de yok!
“Yunus öldü diye selâ verirler. Ölen beden imiş, aşıklar ölmez!”

Bir gün bir tarikata bir adam girmek istemiş. Şeyh ona sormuş: “Sen hiç tabiata aşık oldun mu?”diye.
“Evet...”
“Peki hiç hayvanlara aşık oldun mu?”
“Evet...”
“Peki hiçbir insana aşık oldun mu?”
“Hayır!”
“Öyleyse git, aşık ol, sonra gel...”
Belki şunu söylemek istemiştir: İnsana aşık olamayan, Allah’a nasıl aşık olacak?