7.1. Kurmancî'nin Yaşayan Hafızası: Sözlü Gelenek ve Edebiyat
Xısor Aşireti'nin kültürel yaşamının can damarı, ana dilleri olan Kürtçe Kurmancî ağzıdır. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinin asimilasyon baskılarına rağmen dil, aşiretin kültürel hafızasını ve kimliğini koruyan en güçlü kalkan olmuştur.
Destanlar (Dengbêjlik): Aşiret içinde Dengbêjlik geleneği (hikâye ve destan anlatıcılığı) büyük önem taşır. Dengbêjler, aşiretin tarihsel olaylarını (savaşlar, göçler, kahramanlıklar), acılarını (ağıtlar/şîn) ve inançsal hikâyelerini müzikal bir üslupla, kuşaktan kuşağa aktarırlar. Bu destanlar, yazılı tarih kaynaklarının eksik kaldığı noktada, Xısor'un kendi tarih bilincini oluşturur.
Atasözleri ve Deyimler: Kurmancî'de yer alan atasözleri ve deyimler, aşiretin ahlaki değerlerini, toplumsal kurallarını ve felsefi bakış açısını yansıtır. Bu sözlü miras, genç nesillere aktarılarak toplumsal düzenin ve kültürel sürekliliğin sağlanmasına yardımcı olur.

7.2. Geleneksel Giyim ve Mimari
Xısor Aşireti'nin yaşadığı coğrafya ve kültürel kimlik, onların geleneksel giyim ve mimari tarzlarında belirgin izler bırakmıştır.
Mimari (Taş Evler): Adıyaman'ın dağlık yapısı, evlerin inşaatında genellikle bölgenin doğal malzemesi olan taşın kullanılmasını gerektirmiştir. Geleneksel Xısor evleri, zorlu kış şartlarına dayanıklı, sade ve avlulu yapılar olarak öne çıkar. Bu yapılar, hem aileyi hem de bazen hayvanları barındıracak şekilde tasarlanmıştır. Cem gibi gizli ritüellerin yapılması için uygun, kapalı ve korunaklı iç mekânlara sahip olma eğilimi taşırlar.
Giyim: Geleneksel giyim, hem Kürt kültürünün hem de inançsal sembollerin izlerini taşır. Erkekler için şalvar (pantolon) ve yelek, kadınlar için ise kat kat giysiler, baş örtüsü ve bazen önlükler tipiktir. Giysilerdeki renkler ve kullanılan motifler, aşiretin içindeki farklılıkları veya bölgesel bağlılıkları işaret edebilir.

7.3. Müzik ve Deyişler: Ağuîçen Tınısı
Alevi inancının en canlı ifade alanı olan müzik, Xısor kültürü için merkezi bir öneme sahiptir. Bu müzik, doğrudan Ağuîçen Ocağı geleneğiyle beslenir.
Saz ve Cura: Saz (bağlama), Alevi inancının vazgeçilmez enstrümanıdır. Xısor bölgesinde daha küçük ve tiz sesli olan Cura da sıklıkla kullanılır. Saz, sadece bir müzik aleti değil, aynı zamanda manevi yolun sesidir; Dede'nin ve Zakir'in (deyiş okuyucusu) elinde kutsal bir kimlik taşır.
Deyiş ve Nefesler: Cemlerde okunan deyişler ve nefesler, hem Kurmancî dilindedir hem de Ağuîçen Ocağı'nın pîrlerinin sözlerini içerir. Bu metinler, Hz. Ali, On İki İmam, Hacı Bektaş Veli ve bölgenin keramet sahibi evliyalarını konu alır. Bu müzik, topluluğun inancını taze tutar, duygusal katılımı artırır ve sözlü tarihi ritmik bir şekilde gelecek nesillere aktarır .
Semah Müzikleri: Semahlar, özel ritimlere ve makamlara sahip deyişlerle icra edilir. Bu müzik, inançtaki kozmik döngü ve evrensel uyumu temsil eden hareketlerin temelini oluşturur.

7.4. Mutfağın Kimliği ve İnançla Bağlantılı Ritüeller
Xısor mutfağı, Adıyaman coğrafyasının doğal ürünleriyle Kürt kültürü ve Alevi inancının beslenme alışkanlıklarını birleştirir.
Temel Ürünler: Buğday bazlı ürünler (bulgur, yarma), bakliyatlar ve hayvancılıktan elde edilen ürünler (peynir, yoğurt) mutfağın temelini oluşturur. Yemekler genellikle sade, doğal ve besleyicidir.
Dinsel Lokmalar: Mutfağın asıl kimliği, lokma kültürüyle ortaya çıkar. Lokma, Cem'de veya hayır işlerinde paylaşılan, kutsanmış yiyecektir. Paylaşım, Alevi inancındaki rızalık (paylaşımda gönül birliği) ilkesinin somut bir pratiğidir.
Kutsal Yemekler:
Hızır Aşı: Özellikle Hızır Orucu sonrası yapılan ve komşularla paylaşılan yemek (kurban veya özel çörektir), Xısor'un Hızır inancına verdiği önemin mutfak kültürüne yansımasıdır.
Kurban Ritüeli: Dede huzurunda kesilen kurbanlar, bir Cem sırasında veya büyük bir şükran/dilek anında hazırlanır ve eti, eşit şekilde topluluğa pay edilir. Bu ritüel, toplumsal adaleti ve paylaşımcılığı pekiştirir.

Xısor Aşireti'nin bu kültürel yapısı, onların sadece tarihsel bir topluluk değil, aynı zamanda canlı ve kendini sanatla ifade eden bir kimliğe sahip olduğunu gösterir. Bu kültür, kentleşme ve göçlerle birlikte büyük değişimlere uğrayacak ve sonraki bölümde ele alınacak olan Cumhuriyet Dönemi ile yeni bir sınav verecektir.