Bu bölüm, Xîsor Aşireti'nde kadının konumunu, Alevi inancının eşitlikçi felsefesi ile geleneksel Kürt/Zaza aşiret kültürünün ataerkil normları arasındaki gerilim ekseninde incelemektedir. Kadın, bir yandan ritüellerin vazgeçilmez bir unsuru iken, diğer yandan geleneksel köy yaşamında belirli kısıtlamalara tabidir.

1. İnançsal Eşitlik: Cem'de Kadın
Xîsor Aşireti'nin bağlı olduğu Alevi-Kızılbaş inancı, kadın ve erkeği 'can' olarak eşit kabul eden felsefi bir temele sahiptir. Bu eşitlik, özellikle Cem ritüellerinde somutlaşır.
A. Cem'de Kadın ve Erkek Eşitliği
Birlikte İbadet: Xîsor Cemlerinde, diğer otantik Alevi gruplarında olduğu gibi, kadınlar ve erkekler birlikte ibadet ederler. Kadınlar, Cem'in bir köşesinde perdelenerek veya ayrılarak değil, erkeklerle aynı alanda, birbirlerine rızalık vererek Ayîn-i Cem’e katılırlar.
On İki Hizmette Kadın: Kadınlar, Cem’deki On İki Hizmet’ten bazılarını (örneğin Çerağcı veya Meydancı yardımcısı) üstlenerek ritüelin aktif bir parçası olurlar. Kadının bu aktif katılımı, inançsal otoritenin sadece erkeklere ait olmadığını gösterir.

Semah: Kozmik Eşitlik: Semah'ın kadın ve erkekler tarafından birlikte icra edilmesi, inancın kozmik birliğini ve cinsiyetler üstü felsefesini simgeler. Semah dönen kadın ve erkek canlar, Hakikat'e birlikte yürürler (bkz. Bölüm 7).
B. Kadın Ozanlar ve Manevi Otorite
Tarihsel olarak, Xîsor Aşireti'nin sözlü geleneğinde kadın ozanlar ve ana figürler önemli bir yere sahiptir. Kadınlar, ağıtlar, deyişler ve menkıbeler aracılığıyla toplumsal belleğin ve maneviyatın taşıyıcısı olmuşlardır. Bazı kadınlar, inançsal silsileden gelmeseler bile, keramet sahibi ve saygın manevi rehberler (Analık) olarak kabul görmüşlerdir.

2. Geleneksel Yaşamda Ataerkil Normlar
İnançsal eşitliğe rağmen, Xîsor Aşireti'nin sosyal ve ekonomik yaşamı, bölgedeki genel ataerkil Kürt/Zaza kültürünün etkisi altındadır. Bu durum, kadının kamusal ve özel alandaki rollerine kısıtlamalar getirmiştir.
A. Geleneksel Roller ve İş Bölümü
Ekonomik Rol: Köy yaşamında kadınlar, ekonomik üretimin (tarım ve hayvancılık) vazgeçilmez parçasıdır. Tarla ve bahçe işleri, hayvancılığın bakımı, yiyecek hazırlama ve kışlık erzak biriktirme gibi görevler büyük ölçüde kadınların sorumluluğundadır. Bu durum, onlara aile içinde maddi bir güç ve saygınlık kazandırır.
Kamusal Alanın Kısıtlanması: Aşiretin siyasi liderliği (Rispîlik) ve hukuki karar alma mekanizmaları (Dede'nin etrafındaki meclisler) genellikle erkekler tarafından domine edilir. Kadınlar, Cemevleri dışında, kamusal alanda görünürlükleri konusunda kısıtlamalarla karşılaşmışlardır.
B. Evlilik ve Mülkiyet Üzerindeki Sınırlamalar
Patrilineal Miras: Babaerkil yapı (Patrilineal soy hattı), miras hakkının büyük ölçüde erkek çocuklar ve akrabalar üzerinden ilerlemesine neden olur. Geleneksel köy hukukunda, kadının arazi üzerindeki mülkiyet hakkı oldukça zayıftır.
Evlilikteki Tali Rol: Evlilikler, genellikle aileler arası sözleşmeler şeklinde gerçekleşir ve kadının seçim özgürlüğü geleneksel normlar tarafından sınırlandırılabilir. Başlık parası ve berdel gibi uygulamalar, kadını ekonomik bir meta konumuna düşürme riski taşır.

3. Kadınların Direniş Biçimleri
Xîsor Aşireti'ndeki kadınlar, sadece geleneksel normlara değil, aynı zamanda dışarıdan gelen inanç ve kimlik baskısına karşı da direncin ana taşıyıcısı olmuşlardır.
A. Kültürel Bellek ve Aktarım
Kadınlar, dilin, inancın ve sözlü tarihin (ağıtlar, ninniler, masallar) çocuklar aracılığıyla yeni nesillere aktarılmasında temel rolü oynarlar. Bu kültürel annelik, dış baskıya karşı kimliğin içten içe korunmasının en etkili yoludur.
B. Modernleşme ve Yeni Mücadele Alanları
1970'ler sonrası başlayan göç ve şehirleşme süreci, Xîsor kadınları için iki yönlü bir değişim getirmiştir:
Özgürleşme: Şehirlerdeki çalışma hayatına atılma, eğitim seviyelerinin yükselmesi ve aşiret dışı ilişkiler, geleneksel ataerkil baskıların zayıflamasına yol açmıştır.

Siyasal Katılım: Xîsor Aşireti'nin siyasallaşmasıyla birlikte kadınlar, sivil toplum örgütlerinde ve siyasal partilerde aktif rol almaya başlamış, böylece kamusal alandaki görünürlüklerini artırmışlardır (bkz. Bölüm 13).

Sonuç: Xîsor kadınının konumu, Alevi can kimliği ile aşiret kültürünün kızı/eşi kimliği arasında bir köprüde yer alır. İnançsal eşitlik felsefesi, ataerkil yapıya karşı daima bir manevi dengeleyici rol oynamış, kadını hem ailenin direği hem de kültürel direncin sessiz taşıyıcısı yapmıştır.