Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğine ait bir metinde somutlaşan "eline, beline, diline sahip ol", "rızalık" ve "helal kazanç" gibi etik ilkeleri, gazeteci-yazar Faik Bulut'un Hasan Sabbah ve Alamut üzerine radikal tarih okuması ile diyaloğa sokmayı amaçlamaktadır. Bulut'un, Sabbah'ı "haşhaşi" efsanesinden arındırarak 11. yüzyıl Selçuklu emperyalizmine karşı eşitlikçi, komünal bir "dervişan cumhuriyeti" inşa etmeye çalışan bir devrimci entelektüel olarak yeniden inşa edişi, bu çalışmanın temel dayanağını oluşturmaktadır. Makale, Alevi-Bektaşi metnindeki bireysel ahlak felsefesi ile Bulut'un tasvir ettiği toplumsal devrim projesi arasındaki diyalektik ilişkiyi, Marksist sömürü analizi, psikolojik bir özeleştiri mekanizması (özünü yoklama) ve sosyolojik bir heterodoksi incelemesi üzerinden sorunsallaştıracaktır. Temel argüman, her iki geleneğin de – biri bireysel, diğeri toplumsal düzeyde – mevcut iktidar ve mülkiyet ilişkilerine kökten itiraz etme potansiyeli taşıdığıdır.

Anahtar Kelimeler: Alevi-Bektaşi Etiği, Rızalık, Hasan Sabbah, Faik Bulut, Marksizm, Tarihsel Materyalizm, Heterodoksi, Eşitlikçi Toplum, Eleştirel Tarih.

Giriş

Geleneksel tarih yazımı, Hasan Sabbah ve Alamut'u "haşhaşi" efsanesi ve siyasi suikastlar üzerinden okurken, Alevi-Bektaşi metinleri çoğunlukla apolitik, spiritüel rehberler olarak ele alınmıştır. Bu çalışma, Faik Bulut'un yıkıcı tarih okumasını bir kaldıraç olarak kullanarak, her iki alana da eleştirel bir müdahalede bulunmayı hedefler. Bulut'un çalışmaları, Alevi-Bektaşi metnindeki "hak, hukuk, adalet" ve "helal kazanç" vurgusunun, Sabbah'ın "dervişan cumhuriyeti"nde nasıl somut bir sosyo-ekonomik modele dönüştüğünü göstermek için bir şifre çözücü işlevi görür. Bu makale, metni ve tarihi, psikolojiden sosyolojiye, felsefeden ekonomi politiğe uzanan disiplinlerarası bir bakışla inceleyecektir.

1. Bölüm: Bireyin Psikolojisi ve Toplumun Sosyolojisi: "Özünü Yoklama"dan "Dervişan Cumhuriyeti"ne

Psikolojik Bir Mekanizma Olarak "Özünü Yoklama": Metnin "Arif olan özünü yoklar / cahiller kendini aklar" dizeleri, derin bir psikolojik içgörü sunar. Bu, bireyin benliğini (ego) sorgulaması, savunma mekanizmalarını (rationalization - akla uydurma) fark etmesi ve sorumluluğu ("ayağına taş dolansa kendimden bilirim") içselleştirmesine dayanan bir olgunlaşma sürecidir. Bu, Freudyen psikanalizdeki "süperego"nun sağlıklı işleyişi ve Jungyen analizdeki "gölge" ile yüzleşme ile karşılaştırılabilir.

Sosyolojik Bir Proje Olarak "Dervişan Cumhuriyeti" (Faik Bulut'un Tezi): Bulut, Alamut'u, bireysel "özünü yoklama"nın kolektif bir siyasete dönüşmüş hali olarak okur. Ona göre Sabbah, Selçuklu feodalizminin (mülk, rütbe, şan) "yanlış yataklarına" ve "yanlış ceplerine" karşı, dervişane bir sadelik (beline sahip ol), fikir ortaklığı (diline sahip ol) ve komünal mülkiyet (eline sahip ol) üzerine kurulu bir yapı inşa etmeyi hedeflemiştir. Bu, metindeki bireyci ahlakın, sosyolojik bir ütopyaya evrilmiş halidir. Bulut, bu yapıyı "federatif" ve "konfederatif" olarak nitelendirerek, merkezi Selçuklu iktidarına karşı adem-i merkeziyetçi bir alternatif olduğunu vurgular.

2. Bölüm: Marksist Bir Çözümleme: "Helal Kazanç" ve Artık-Değer Sömürüsü

"Elini Yanlış Cebe Atma"nın Ekonomi Politiği: Metnin "helal kazanç" tanımı ("alınteri dökerek emek harcayarak üreterek"), Marksist emek-değer teorisi ile doğrudan örtüşür. Değerin kaynağı, somut insan emeğidir. Kapitalist veya feodal bir ekonomide, üretim araçlarına sahip olan sınıfın, işçinin yarattığı artık-değere el koyması, metnin diliyle kitlesel bir "elini yanlış cebe atma" fiilidir.

Sabbah'ın Modeli: Sömürüye Karşı Komünal Bir alternatif: Faik Bulut'un analizine göre, Hasan Sabbah'ın Alamut'u, bu sömürü mekanizmasını reddeden bir karşı-model olarak okunabilir. Bulut, Alamut'ta toprak ve üretim araçlarının komünal mülkiyette olduğunu, böylece "helal kazanç" ilkesinin bireysel değil, toplumsal bir düzeyde hayata geçirildiğini iddia eder. Bu, feodal bir bağlamda, üretim ilişkilerini dönüştürmeye yönelik devrimci bir girişimdir. "Rızalık" kavramı, burada, sömürülen sınıfların, sömürücü düzene razı olmama halinin siyasi ifadesi olarak ortaya çıkar.

3. Bölüm: Felsefi ve Tarihsel Kökler: Heterodoksinin İsyankâr Geleneği

"Allah'ı İnsan Yarattı Bakışı"nın Felsefi Radikalliği: Bu ifade, dinin ideolojik bir üst yapı olduğuna dair Marksist tezle (Din, halkın afyonudur) şaşırtıcı bir paralellik gösterir. İnsan, içinde yaşadığı toplumsal koşulların bir ürünü olarak tanrı tasavvurları yaratır. Bu, dogmayı reddeden ve eleştirel aklı ("akla mantığa bilime yakın olana insan denilir") merkeze alan radikal bir hümanizmdir.

Faik Bulut'un İzinde Tarihsel Kök Arayışı: Bulut, Sabbah'ın fikirlerini besleyen kaynakları Mazdekçilik ve Karmatîlik gibi heterodoks isyan geleneklerine bağlar. Mazdek, Sasani İmparatorluğu'nda mülk ortaklığını savunmuş; Karmatîler ise Bahreyn'de komünal, sınıfsız bir toplum kurmuşlardır. Bulut, Alamut'u, bu "eşitlikçi dervişan cumhuriyetleri" geleneğinin bir devamı ve zirvesi olarak sunar. Bu perspektiften bakıldığında, Alevi-Bektaşi metnindeki "rızalık" arayışı, sadece kişiler arası bir uzlaşma değil, aynı zamanda bin yıllık bir sosyal adalet mücadelesinin felsefi ve etik mirasıdır.

4. Bölüm: Sentez ve Sonuç: Tarihten Politik bir Ders Olarak Rızalık

Faik Bulut'un çalışmaları, bize Hasan Sabbah'ı ve Alevi-Bektaşi öğretisini yeniden okumak için güçlü bir lens sunar. Bu lens, bize şunu gösterir:

Bireysel Etik, Politik Olanın Temelidir: "Eline, beline, diline sahip olmak", sadece kişisel bir erdem değil, sömürüye dayalı bir düzene karşı çıkmak için gerekli olan devrimci bir disiplin ve ahlaki duruştur.

Rızalık, Sömürünün Antitezidir: Gerçek "rızalık", ancak ve ancak artık-değer sömürüsünün sona erdiği, emeğin tam karşılığının alındığı, mülkiyetin toplumsallaştığı (komünal) bir toplumda mümkündür. Sabbah'ın projesi, bunun tarihsel bir denemesiydi.

Tarih, Yeniden Yazılmalıdır: Bulut'un katkısı, egemenlerin (Selçuklu Sünni tarih yazımı ve oryantalist bakış) yazdığı tarihe itiraz etmemiz gerektiğini gösterir. "Haşhaşi" efsanesi, iktidara yönelik radikal bir tehditin karalanmasıdır. Gerçek tarih, Mazdek'ten Karmatîlere, Sabbah'tan Alevi-Bektaşiliğe uzanan isyankâr ve eşitlikçi bir gelenekte aranmalıdır.

Sonuç

Faik Bulut'un eleştirel çalışmaları, Alevi-Bektaşi metnini salt bir ahlakname olmaktan çıkarıp onu, iktidar, mülkiyet ve sömürü sorunsalı etrafında şekillenen politik bir manifesto olarak okumanın imkânını yaratır. "İnsan-ı kâmil" olma yolundaki birey, aynı zamanda "elini yanlış cebe atan" sömürücü düzene karşı, "dervişan cumhuriyetleri"nin eşitlikçi ütopyasını hatırlayan ve onu yeniden inşa etmeye çalışan politik bir öznedir. Bu okuma, geçmişi anlamak için değil, bugünü dönüştürmek için bir araçtır.

Genişletilmiş Kaynakça (Türkçe ve İngilizce Ağırlıklı)

A. Faik Bulut'un Doğrudan İlgili Eserleri (Birincil Kaynaklar):

Bulut, Faik. Hasan Sabbah ve Alamut. Berfin Yayınları.

Bulut, Faik. Hasan Sabbah: Gerçek ile Efsane Arasında. Ozan Yayıncılık.

Bulut, Faik. İslamcı Örgütler (3 Cilt). Orient Yayınları. (İsmaililer ve diğer heterodoks yapıların karşılaştırmalı analizi için).

Bulut, Faik. Din, Devlet ve Demokrasi. Orient Yayınları.

B. Hasan Sabbah, İsmaililik ve Heterodoksi Üzerine Diğer Kaynaklar:

Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri. (Çev. Ercüment Özkaya). Doruk Yayınları. (Ana akım akademik perspektif, Bulut ile karşılaştırma için elzem).

Hodgson, Marshall G.S. Haşhaşiler: İslam'ın Radikal Bir Kolunun Tarihi. (Çev. Gökhan Cansız). Altıkırkbeş Yayınları. (Derinlemesine bir klasik).

Lewis, Bernard. Haşişiler: İslam'ın Ortasında Bir Örgüt. (Çev. Haluk Baltacı). Hürriyet Yayınları. (Geleneksel bakış, eleştirel okunmalı).

Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (Osmanlı'daki benzer heterodoks hareketler bağlamında).

Ateş, Süleyman. Yunan ve İslam Dünyasında Felsefe. İşaret Yayınları. (Felsefi arka plan için).

C. Marksist Teori, Sömürü ve Sosyal Analiz:

Marx, Karl. Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, Cilt 1. (Çev. Mehmet Selik, Nail Satlıgan). Yordam Kitap.

Marx, Karl & Engels, Friedrich. Komünist Manifesto. (Çev. Celal Üster, Nur Deriş). Can Yayınları.

Luxemburg, Rosa. Sermaye Birikimi. (Çev. Tayfun Ertan). Yazın Yayıncılık. (Emperyalizm ve ilkel birikim analizi).

Fromm, Erich. Sahip Olmak ya da Olmak. (Çev. Aydın Arıtan). Arıtan Yayınları. (İnsan doğası ve toplum eleştirisi).

D. Psikoloji ve Felsefe:

Freud, Sigmund. Uygarlığın Huzursuzluğu. (Çev. Haluk Barışcan). Metis Yayınları. (Süperego ve toplum baskısı).

Jung, Carl Gustav. İnsan ve Sembolleri. (Çev. Ali Nahit Babaoğlu). Okuyan Us Yayın. (Gölge arketipi ve bireyleşme).

Althusser, Louis. İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. (Çev. Alp Tümertekin). İthaki Yayınları. (Din ve ideoloji ilişkisi).