Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki "Rızalık" ve "insan-ı kâmil" kavramlarını, Ridde Savaşları (632-633) bağlamında erken İslam tarihinin siyasi-teolojik kırılması üzerinden okuyarak disiplinlerarası bir analize tabi tutmayı amaçlamaktadır. "Eline, beline, diline sahip ol" ilkeleriyle somutlaşan ahlaki kod, Marksist bir perspektifte "helal kazanç" ve "emek" vurgusuyla; psikolojik açıdan "özünü yoklama" ve "kendini aklama" mekanizmalarıyla; sosyolojik olarak "mazlumun zararını tazmin" ile toplumsal barışın tesisiyle; felsefi düzlemde ise "Allah'ı insan yarattı bakışı"nın antroposantrik eleştirisiyle incelenecektir. Makale, Alevi-Bektaşi öğretisinin, Gadir-i Hum hadisesi ve sonrasında yaşananların yarattığı tarihsel travmadan beslenen, alternatif bir İslami etik ve siyaset teorisi geliştirdiğini savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Alevilik, Bektaşilik, Rızalık, Ridde Savaşları, Gadir-i Hum, Tarihsel Materyalizm, Psikanaliz, Sosyoloji, Siyaset Felsefesi.

Giriş

Alevi-Bektaşi metinleri, sadece dini öğütler değil, aynı zamanda derin bir tarihsel bilinç ve sosyal protesto içerir. Bu çalışma, incelenen metni, onun "kamil insan" idealini şekillendiren tarihsel arka plan (Ridde Savaşları ve Hilafet Krizi) ve bu idealin çok boyutlu yapısını ortaya koyan disiplinlerarası bir mercekten okumayı hedeflemektedir. Metnin "Hak, Muhammed, Ali" şeklindeki üçlemesi ile "dar gel doğru söyle" çağrısı, doğrudan erken İslam içindeki bir iktidar ve hakikat mücadelesine işaret eder.

1. Bölüm: Tarihsel ve Teolojik Arka Plan: Ridde Savaşları ve "Baş Kaldırı"nın Kökenleri

Metindeki "Ey dede, dil verdim baş kaldır" ifadesi, tarihsel bir alt metne sahiptir.

Gadir-i Hum'un Anlamı: Geleneksel Sünni ve Şii kaynaklarında yer alan bu hadise, Hz. Muhammed'in, "Ben kimin mevlası isem, Ali de onun mevlasıdır" şeklindeki sözüyle yorumlanır. Alevi-Bektaşi inancında bu, Hz. Ali'nin halifeliğinin ilanı olarak kabul edilir.

Ridde Savaşlarına alternatif Bir Bakış: Geleneksel tarih yazımı, Ridde Savaşları'nı "dinden dönenlere" karşı verilen bir savaş olarak sunar. Ancak metnin işaret ettiği ve heterodoks geleneklerde vurgulanan bakış açısına göre, isyanın merkezinde sadece zekâtı reddetme değil, Gadir-i Hum'da verilen söze rağmen Hz. Ebubekir'in halife seçilmesine duyulan tepki de vardır. Bu, isyanı salt bir ekonomik mesele olmaktan çıkarıp, meşruiyet (rızalık) arayışına dayalı siyasi bir harekete dönüştürür. Hz. Ebubekir'in otoriteyi sağlamlaştırması, merkezi bir devletin zaferi olarak okunabileceği gibi, "demokratik yollarla" seçilmiş olması beklenen bir liderliğin (Hz. Ali) gaspı ve bu gaspa karşı çıkanların bastırılması olarak da okunabilir. Bu travmatik tarih, Alevi-Bektaşi düsturundaki "rızalık" vurgusunun siyasi kökenini oluşturur.

2. Bölüm: Marksist Bir Perspektiften "Helal Kazanç" ve "Emek" Vurgusu

Metin, insan olmanın koşullarını sayarken, "alınteri dökerek emek harcayarak helal kazanç elde etme"yi temel kriterlerden biri olarak sunar.

Üretim İlişkileri ve Sömürü Eleştirisi: "Elini yanlış cebe atma" ve "koymadığını alma" ilkeleri, mülkiyet ilişkilerine dair güçlü bir etik kod sunar. Bu, Marksist terminolojideki "artı değer sömürüsü"ne ve "yabancılaşmış emek"e yönelik bir eleştiri olarak okunabilir. Helal kazanç, emeğin karşılığının tam olarak alındığı, sömürünün olmadığı bir üretim ilişkisini işaret eder.

Rızalık ve Sınıf Mücadelesi: "Rızalık yoluna girmek", burjuva hukukundaki cezalandırmanın ötesinde, mazlumun (proleteryanın, ezilenin) hem maddi hem manevi kaybının tazmin edilmesini gerektirir. Bu, sınıfsal bir uzlaşı ve adalet modeli önerir. Tavuk metaforu, basit bir tazminat ödeme değil, emeğin gasp edilmiş değerinin iadesidir.

3. Bölüm: Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Okuma: Özünü Yoklama ve Kendini Aklama

Psikanaliz ve Nefis Muhasebesi: "Arif olan özünü yoklar, cahiller kendini aklar" ayrımı, psikanalitik bir derinliğe sahiptir. "Kendini aklama", Freudyen bir terimle defence mechanism (savunma mekanizması), özellikle de rationalization (mantığa bürüme) ve projection (yansıtma) ile doğrudan ilişkilidir. Cahil, suçu dışsallaştırır ("taşta arar"). Buna karşılık "özünü yoklama", bir çeşit nefs terapisidir; bireyin kendi gölgesi (shadow) ile yüzleşmesi, bilinçdışındaki kusur ve arzuları fark etmesi sürecidir.

Sosyolojide Toplumsal Uzlaşı (Rızalık): Sosyolojik açıdan "rızalık", toplumsal düzeni sağlayan en güçlü bağlardan biridir. Emile Durkheim'ın mechanic and organic solidarity (mekanik ve organik dayanışma) kavramlarından farklı olarak, burada dayanışma, dikey bir otorite tarafından değil, bireyler arasında kurulan yatay ve gönüllü bir uzlaşıyla tesis edilir. "Yıktığını yap" ilkesi, toplumsal dokunun onarımının pratik bir metodudur.

4. Bölüm: Felsefi ve Epistemolojik Bir Devrim: "Allah'ı İnsan Yarattı Bakışı"

Bu ifade, metnin belki de en radikal yönüdür ve felsefi bir devrimi temsil eder.

Feuerbach ve Dinin Özü: Bu ifade, Ludwig Feuerbach'ın Hıristiyanlığın Özü eserindeki tezini çağrıştırır: Tanrı, insanın yabancılaşmış özüdür; insan kendi niteliklerini (sevgi, adalet, kudret) soyutlayıp bir tanrı imgesine yansıtır. Dolayısıyla insan, aslında kendi yarattığı bu imgeye tapar.

Post-Yapısalcı ve İnsan-Merkezli (Antroposantrik) Eleştiri: Bu bakış, dinleri ve kutsal metinleri, onları üreten insan toplumlarının iktidar ilişkileri, korkuları ve arzularının bir ürünü olarak görür. "Tevrat İncil Kur'an ayetleriyle incele... karakterleri incele" çağrısı, tam da bu post-yapısalcı okuma biçimini işaret eder. Metinler, insan karakterlerinin (peygamberler, halifeler, âlimler) tarihsel ve toplumsal bağlamları içinde analiz edilmelidir. Bu, dogmayı değil, eleştirel aklı merkeze alan bir epistemolojidir.

Sonuç

İncelenen Alevi-Bektaşi metni, basit bir ahlak metni olmanın çok ötesinde, kökleri erken İslam'daki bir siyasi-ideolojik kırılmaya (Ridde Savaşları ve Hilafet Krizi) dayanan, kapsamlı bir sosyal, psikolojik ve felsefi proje sunar. Bu proje, tarihsel bir protestonun ürünüdür. Marksist bir perspektifle sömürüsüz bir ekonomiyi, psikanalitik bir yaklaşımla sağlıklı bir benlik inşasını, sosyolojik bir çerçeveyle rızalığa dayalı bir toplum modelini ve nihayet felsefi bir duruşla dogmatizmi reddeden eleştirel bir aklı merkezine yerleştirir. "Allah'ı insan yarattı bakışı", bu geleneğin, tüm otorite biçimlerini (dini, siyasi, toplumsal) insan ürünü olarak görüp onları ahlaki ve eleştirel bir süzgeçten geçirme cesaretinin nihai ifadesidir. Bu, sadece dini bir grup için değil, daha adil ve insani bir dünya arayışındaki herkes için derin bir ilham kaynağıdır.

Kaynakça

Tarih ve İslam Çalışmaları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu veya İmam Cafer Buyruğu).

Donner, Fred M. Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam. Harvard University Press, 2010. (Ridde Savaşları'na eleştirel bakış için).

Amir-Moezzi, Mohammad Ali. The Divine Guide in Early Shi'ism: The Sources of Esotericism in Islam. SUNY Press, 1994. (Gadir-i Hum ve Şii/Alevi düşüncesi için).

Marksist ve Sosyolojik Analiz:

Marx, Karl. Capital, Volume I. (Emek, değer ve yabancılaşma teorileri için).

Weber, Max. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. (Helal kazanç ve etik ilişkisini düşünmek için karşılaştırmalı okuma).

Durkheim, Emile. The Division of Labor in Society. (Toplumsal dayanışma modelleri için).

Psikanaliz:

Freud, Sigmund. The Ego and the Mechanisms of Defence. (Kendini aklama mekanizmalarını anlamak için).

Jung, C.G. Psychology and Religion. (Gölge ile yüzleşme ve bireyleşme süreci için).

Felsefe ve Din Eleştirisi:

Feuerbach, Ludwig. The Essence of Christianity. (İlahi projeksiyon teorisi için).

Nietzsche, Friedrich. On the Genealogy of Morality. (Ahlakın tarihsel ve insani kökenleri için).

Foucault, Michel. The Archaeology of Knowledge. (İnsan bilimlerinde eleştirel analiz için).

Türkçe İkincil Kaynaklar:

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Bardakçı, Cem. Aleviliğin Oluşumu: Tarihsel ve Sosyolojik Analiz. İletişim Yayınları.