Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki etik ilkeleri ("Eline, beline, diline sahip ol", "Rızalık") Marksist, psiko-analitik, sosyolojik, felsefi ve tarihsel perspektifler ışığında çözümlemeyi amaçlamaktadır. Metinde vurgulanan "helal kazanç", "emek" ve "mazlumun hakkını teslim" temaları, bir yandan Marksist bir sömürü eleştirisi ve sınıf bilinci analizine tabi tutulacak; diğer yandan "özünü yoklama", "cahilin kendini aklaması" gibi kavramlar, Freudyen ve Jungcu psiko-analitik teorilerle incelenecektir. "Rızalık" kavramı, Durkheim'ın "kolektif bilinç" ve "dayanışma" teorileri bağlamında sosyolojik olarak ele alınacaktır. Tarihsel analizde ise, metnin sonunda atıfta bulunulan Mukhtar es-Sakafi İsyanı (685-687), erken dönem Şii heterodoksisinin mevali (Arap olmayan Müslümanlar) ile ittifakı ve Alevi-Bektaşi öğretisindeki "mazlumdan yana olma" ve "zalime başkaldırı" ethosu ile bağlantılandırılacaktır. Çalışma, bu öğretilerin, bireysel olgunlaşma ile toplumsal adalet arayışını birleştiren, dinamik ve çok katmanlı bir sistem olduğunu savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Alevi-Bektaşi Etiği, Rızalık, Marksist Analiz, Psiko-analiz, Sosyoloji, Mukhtar es-Sakafi, Mevali, Tarihsel Materyalizm.

Giriş

Alevi-Bektaşi metinleri, yalnızca dini öğütler değil, aynı zamanda derin bir toplumsal eleştiri, psikolojik gözlem ve felsefi sorgulama içerir. "Allah'ı insan yarattı bakışıyla bak" çağrısı, her türlü dogmatik okumayı reddederek, metni eleştirel ve çok disiplinli bir analize davet eder. Bu makale, söz konusu metni, beş temel disiplinin araçlarıyla inceleyerek, onun evrensel ve radikal boyutlarını ortaya koymayı hedeflemektedir.

1. Bölüm: Marksist ve Ekonomik-Politik Bir Okuma: Emek, Sömürü ve Yabancılaşma

Metnin "helal kazanç", "alınteri" ve "emek üreterek" kazanma vurgusu, Marksist ekonomi politiğin temel kavramlarıyla doğrudan diyaloğa girer.

Emek-Değer Teorisi ve Helal Kazanç: Karl Marx, kapitalist sistemde işçinin emeğinin sömürülerek "artı-değer" yaratıldığını ve bunun "helal" olmadığını savunur. Metindeki "elini yanlış cebe atma" ve "koymadığını alma" ilkeleri, bu sömürü mekanizmasını reddeden bir ahlaki duruşa işaret eder. "Helal kazanç", emeğin tam karşılığını alması ve sömürü ilişkisinin dışında üretim yapması olarak yorumlanabilir.

Yabancılaşma ve "İnsan-ı Kâmil": Marx, kapitalizmin insanı kendi emeğinden, ürününden ve nihayetinde kendi özünden yabancılaştırdığını iddia eder. Metindeki "cahil", kendi eylemlerinin sonuçlarından habersiz, yabancılaşmış bireyi temsil eder. "İnsan-ı kâmil" olma yolundaki "özünü yoklama" ve "tazmin etme" süreci ise, bu yabancılaşmayı aşma, özüne ve emeğine yeniden sahip çıkma (kendini gerçekleştirme) pratiği olarak okunabilir.

Mukhtar es-Sakafi İsyanı ve Sınıf Dinamiği: Mukhtar'ın isyanı, yalnızca dini bir hareket değil, aynı zamanda ekonomik ve sosyal bir hareketti. Mevali (Arap olmayan Müslümanlar), Arap egemen sınıfı karşısında ekonomik ve statü olarak ezilen bir sınıfı temsil ediyordu. Mukhtar'ın onların desteğini alması, erken bir "sınıf bilinci" ve "mazlumdan yana olma" örneğidir. Bu tarihsel olay, Alevi-Bektaşi geleneğindeki "ezen-ezilen" (zalim-mazlum) karşıtlığı ve "başkaldırı" ("Ey dede, dil verdim baş kaldır") vurgusu için tarihsel bir arka plan sağlar.

2. Bölüm: Psiko-analitik Bir İnceleme: Nefis, Bilinçdışı ve Özeleştiri Mekanizması

Metin, insan psikolojisine dair derin bir kavrayış sergiler.

Freudyen Bir Yaklaşım: Ego Savunma Mekanizmaları: "CAHİLLER kendini AKLAR" tespiti, Freudyen teorideki "rasyonalizasyon" (mantığa bürüme) ve "projeksiyon" (suçu dışsallaştırma) savunma mekanizmalarının mükemmel bir betimlemesidir. Cahil birey, suçu ve kusuru dışarıda ("taşta") ararken, "arif" ve "kâmil" birey, içgörü (insight) geliştirerek id, ego ve süperego arasındaki çatışmaları çözmeye çalışır.

Jungcu Bir Yaklaşım: Gölge ve Bireyleşme: Carl Jung'un "Gölge" arketipi, kişiliğimizin kabul etmekten kaçındığımız karanlık yönlerini temsil eder. "Özünü yoklama" süreci, bu gölgeyi bilinç düzeyine çıkarıp onunla yüzleşmeyi ve bütünleşmeyi gerektirir. "İnsan-ı kâmil", gölgesini entegre etmiş, "bireyleşme" (individuation) sürecini tamamlamaya yaklaşmış bireydir. Bu, "sûrette insan" olmaktan "sîrette insan" olmaya geçişle paraleldir.

3. Bölüm: Sosyolojik Bir Çerçeve: Kolektif Bilinç, Dayanışma ve Rızalık

Durkheim ve Mekanik-Dayanışmacı Toplum: Émile Durkheim, geleneksel toplumların "mekanik dayanışma" ile bir arada durduğunu, yani benzer inanç ve değerler sistemini (kolektif bilinç) paylaştığını savunur. "Rızalık" kavramı, bu kolektif bilincin en üst düzey ifadesidir. Toplumsal uyum (consensus), bireyler arasındaki rıza ile sağlanır. "Dar gel doğru söyle" ifadesi, topluluğun (cemaat, dar) bir parçası olmanın gereği olarak görülebilir.

Sosyal Etkileşim ve Tazminat: Tazminat (döktüğünü doldurma) sadece maddi bir işlem değil, aynı zamanda toplumsal bağları onaran bir ritüeldir. Mağdur ve fail arasındaki sosyal denge, ancak bu şekilde sağlanır. Bu, toplumsal düzeni hukuktan önce ahlaki normlarla sağlayan bir mekanizmadır.

4. Bölüm: Felsefi ve Varoluşçu Bir Yorum: Sorumluluk ve "Kendini Bil"

Varoluşçuluk ve Özgürlük: Jean-Paul Sartre'ın "insan özgürlüğe mahkumdur" ve seçimlerinden sorumludur fikri, "Ayağına taş dolansa suç sende mi?" sorusunda somutlaşır. İnsan, koşullarını mazeret olarak gösteremez; seçimleri ve eylemleriyle kendi özünü inşa eder.

Antik Yunan Felsefesi ve Etik: "Kendini bil" (Gnothi Seauton) Sokratik düsturu, "arif olan özünü yoklar" ilkesiyle birebir örtüşür. Aristoteles'in "phronesis" (pratik bilgelik) kavramı, doğru olanı yapma kapasitesi olarak, "rızalık yolunda" olma halinin bir karşılığıdır.

5. Bölüm: Tarihsel ve Teolojik Kökler: Mukhtar'dan Anadolu'ya Bir Muhalefet Geleneği

Mukhtar İsyanının Mirası: Mukhtar es-Sakafi'nin isyanı, Alevi-Bektaşi tarihyazımında önemli bir yer tutar. Bu isyan;

Zalime Başkaldırı: Kerbela katliamının intikamını alma iddiası, ebedi bir "mazlumun yanında olma" duruşunun simgesidir.

Mevali İttifakı: Arap olmayanların (Farslar, Türkler, Berberiler) İslam toplumundaki ikincil konumuna bir tepkiydi. Bu, Aleviliğin Anadolu'da yerel halklar ve göçer Türkmenler arasında yayılmasının ve bir "muhalefet" kimliği geliştirmesinin öncülüdür.

Mehdilik Fikri: İmam Muhammed bin Hanefiyye'yi "Mehdi" ilan etmesi, beklenen bir kurtarıcı fikrini güçlendirmiş, bu fikir daha sonra Alevi-Bektaşi inancında önemli bir yer edinmiştir.

Sonuç

Alevi-Bektaşi etik metni, disiplinlerarası bir incelemeye tabi tutulduğunda, son derece modern ve evrensel kavramlarla dolu olduğu görülür. Marksist bir okuma, onun emek ve sömürü eleştirisini ortaya çıkarır. Psiko-analitik bir okuma, insanın bilinçdışı süreçlerine dair derin bir kavrayış sunar. Sosyolojik bir okuma, toplumsal uyumun nasıl sağlandığını gösterir. Felsefi bir okuma, bireyin sorumluluğuna ve özgürlüğüne vurgu yapar. Tarihsel bir okuma ise, bu etik sistemin, Mukhtar es-Sakafi gibi erken dönem figürlerden itibaren süregelen bir "mazlumdan yana olma" ve "adalet arayışı" geleneğinin ürünü olduğunu kanıtlar. "Rızalık" kavramı, bu tüm disiplinlerin kesişim noktasında yer alır: hem içsel bir huzur, hem toplumsal bir barış, hem de ekonomik bir adalet talebidir.

Kaynakça

Birincil Kaynaklar:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu).

Taberî, İbn Cerîr. Tarihü’l-Ümem ve’l-Mülûk. (Mukhtar İsyanı için birincil kaynak).

İkincil Kaynaklar (Türkçe):

Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler. TTK Yayınları.

Marksist Analiz için: Marx, Karl. 1844 El Yazmaları. (Çeviri). Sol Yayınları.

Psiko-analiz için: Freud, Sigmund. Uygarlığın Huzursuzluğu. (Çeviri). Cem Yayınevi. Jung, Carl Gustav. İnsan ve Sembolleri. (Çeviri). Okyanus Yayınları.

Sosyoloji için: Durkheim, Émile. İntihar. (Çeviri). Cem Yayınevi.

Felsefe için: Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. (Çeviri). Say Yayınları.

Tarih için: Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. (Çeviri). Ankara Okulu Yayınları. (Mukhtar ve mevali hakkında klasik çalışma).

Mukhtar Özelinde: Anthony, Sean W. The Caliph and the Heretic: Ibn Saba' and the Origins of Shi'ism. Brill. (İngilizce, güncel bir akademik çalışma).