Özet: Bu çalışma, gazeteci-yazar Faik Bulut'un eserlerinden hareketle, Hasan Sabbah önderliğindeki Nizari İsmaili hareketini, geleneksel "haşhaşi" ve "suikastçı" söylemlerinden arındırarak analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bulut'un iddiası, bu hareketin 11. yüzyıl Selçuklu-Sünni emperyalizmine ve feodal sömürü düzenine karşı sosyo-ekonomik temelli, eşitlikçi (komünal) bir direniş ve alternatif bir toplum projesi olduğudur. Makale, öncelikle Bulut'un bu tezini merkeze alacak, ardından bu tezi destekleyecek tarihsel ve sosyolojik argümanları "eşitlikçi dervişan cumhuriyeti" vurgusuyla irdeleyecektir. Son olarak, bu modelin, dönemin diğer heterodoks halk hareketleriyle olan ideolojik bağları ortaya konularak, Orta Çağ İslam coğrafyasında anti-feodal bir direniş hattının parçası olduğu savunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Hasan Sabbah, Alamut, Faik Bulut, Nizari İsmaililer, Eşitlikçi Toplum, Komünalizm, Haşhaşin Efsanesi, Selçuklu İmparatorluğu, Heterodoksi.

Giriş

Problematiğin Ortaya Konması: Hasan Sabbah ve İsmaililer hakkındaki geleneksel ve popüler algının (Marco Polo anlatıları, oryantalist çalışmalar, Sünni kronikler) temelini oluşturan "haşhaşi", "katil", "sapkın" söyleminin eleştirisi.

Faik Bulut'un alternatif Okuması: Bu çalışmanın, söz konusu geleneksel söylemi kökten reddeden ve hareketi sosyo-ekonomik bir zemine oturtan Faik Bulut'un çalışmalarını merkeze alacağının belirtilmesi.

Amaç ve Kapsam: Alamut'u, "eşitlikçi bir dervişan cumhuriyeti" olarak okumanın imkanlarını araştırmak ve bu modelin tarihsel arka planını, işleyişini ve çöküş nedenlerini analiz etmek.


1. Bölüm: Geleneksel Söylemin İnşası ve Faik Bulut'un Eleştirisi

Geleneksel Söylemin Kaynakları: Sünni tarihçiler (Nizamülmülk'ün Siyasetname'si, Cüveyni'nin Tarih-i Cihan Güşa'sı), Haçlı seyyahlarının anlatıları ve Marco Polo'nun hikayeleri.

Bulut'un Dekonstrüksiyonu: Bulut'a göre bu anlatıların amacı, Sabbah'ı ve hareketini demonize ederek meşru bir muhalefetin üzerini örtmektir (Bulut, 2021, s. 55-70).

"Haşhaş" Efsanesinin Çürütülmesi: Bulut, fedailerin eylem öncesi uyuşturulduğu iddiasının birinci el çağdaş kaynaklarda olmadığını, bu iddianın hareketi küçük düşürmek için sonradan üretildiğini savunur. "Haşhaşin" (Assassin) kelimesinin kökeninin, fedailerin ismi olan "Esasiyun" (Temelciler, Asıl Olanlar) veya "Hassasin" (Hz. Ali taraftarları) olduğunu iddia eden etimolojik analizlere atıfta bulunur (Bulut, 2021, s. 98-112).

2. Bölüm: "Eşitlikçi Dervişan Cumhuriyeti"nin Sosyo-Ekonomik Temelleri

Tarihsel Bağlam: 11. yüzyıl İran'ında Selçuklu feodal düzeni (ikta sistemi), ağır vergiler ve mezhepsel baskılar.

Hareketin Sosyal Tabını: Bulut, Sabbah'ın fikirlerinin köylüler, zanaatkarlar, tüccarlar ve Sünni-olmayan topluluklar arasında neden yayıldığını analiz eder. Ona göre Sabbah, "Yeni Davet" (ed-da'vetü'l-cedîde) ile bu sömürülen kesimlere sosyal adalet ve eşitlik vaadetmiştir (Bulut, 2019, s. 145-160).

Komünal Yaşam Pratikleri: Bulut, Alamut ve diğer kalelerde ortaklaşa mülkiyet, üretim ve paylaşım olduğuna dair ipuçları olduğunu iddia eder. Kütüphaneler, observatuvarlar ve sulama kanalları inşa edilmesini, sadece askeri değil, sosyal bir proje olduğunun kanıtı olarak sunar (Bulut, 2021, s. 200-215).

"Suikast"ın Yeniden Okunması: Fedailerin hedef aldığı kişiler (Nizamülmülk, Melikşah vb.), Bulut'a göre sömürü düzeninin baş mimarlarıdır. Bu eylemler, düzenli ordu kuramayan bir hareketin, devasa bir imparatorluğa karşı uyguladığı hedefli siyasi tasfiye stratejisidir; sıradan cinayetler değil (Bulut, 2019, s. 85-100).

3. Bölüm: İdeolojik Kökler: Mazdek'ten Karmatîlere Bir Devrim Geleneği

Mazdek İsyanı: Bulut, Sasani döneminde mülk ortaklığını savunan Mazdek hareketi ile Alamut arasında hem fikirsel hem de coğrafi bir süreklilik olduğunu savunur. Her ikisi de zulme karşı isyanın ve eşitlikçi toplum idealinin sembolüdür (Bulut, 2021, s. 175-185).

Karmatî Modeli: Bahreyn'de kurulan ve komünal bir devlet yapısına sahip olan Karmatîler, Bulut'a göre Sabbah için doğrudan bir ilham kaynağı ve öncüldür. Karmatîlerin ortak hazine (beytülmal) uygulaması ve Abbasi halifeliğine isyanı, Alamut için bir model teşkil etmiştir (Bulut, 2019, s. 120-135).

Bir "Dervişan Cumhuriyeti" Olarak Alamut: "Dervişan" (dervişler) tabiri, hareketin sadece askeri-politik değil, aynı zamanda manevi, felsefi ve zahidane bir karaktere sahip olduğunu gösterir. Liderler ve hiyerarşi olsa da, toplumsal yaşamda imtiyazsız ve sade bir yaşam benimsendiği iddia edilir.

Sonuç ve Değerlendirme

Faik Bulut'un çalışmalarının, Hasan Sabbah ve Alamut hakkındaki tarih yazımına getirdiği radikal ve eleştirel katkının özeti.

"Eşitlikçi Dervişan Cumhuriyeti" tezinin güçlü yanları (sosyo-ekonomik analiz, ideolojik kökenler) ve zayıf yanları (birincil İsmaili kaynaklarına doğrudan erişim sınırlılığı, bazı iddiaların spekülatif kalabilmesi).

Bu modelin, Babailer, Kalenderiler ve diğer heterodoks Sufi hareketlerle birlikte, Orta Çağ Anadolu ve İran'ında süregelen bir halk muhalefeti geleneğinin parçası olarak değerlendirilmesi.

Nihai olarak, Alamut deneyiminin, iktidara değil, iktidara karşı örgütlenmiş, eşitlikçi ve adalet arayan bir toplumsal alternatif arayışının tarihteki önemli bir örneği olduğu vurgusu.

Kapsamlı Kaynakça

A. Faik Bulut'un Doğrudan İlgili Kitapları (Ana Kaynaklar):

Bulut, F. (2021). Hasan Sabbah ve Alamut. Berfin Yayınları.

Bulut, F. (2019). Hasan Sabbah: Gerçek ile Efsane Arasında. Berfin Yayınları.

Bulut, F. (2018). *İslamcı Örgütler (1-2)*. Berfin Yayınları. (İçindeki ilgili bölümler)

Bulut, F. (2017). Örgütler ve İslamcılık. Berfin Yayınları. (İçindeki ilgili bölümler)

B. Destekleyici İkincil Kaynaklar (Türkçe):

Ateş, S. (2021). Yunan ve İslam Dünyasında Felsefe. İş Bankası Kültür Yayınları.

Ocak, A. Y. (2017). Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Süfilik: Kalenderiler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ocak, A. Y. (2000). Babailer İsyanı. Dergah Yayınları.

Ümit, H. (2020). İslam Tarihinde Mezhepler ve İnançlar. Kronik Kitap.

Şen, M. (2022). Haşhaşiler: Tarih, Siyaset ve Mezhep. Libra Yayınları.

C. Uluslararası Literatür (İngilizce - Tezi Destekleyici ve Karşılaştırmalı Okuma İçin):

Daftary, F. (2007). The Isma'ilis: Their History and Doctrines. Cambridge University Press. (Referans alınacak ana akademik kaynak)

Hodgson, M. G. S. (2005). The Secret Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizari Isma'ilis Against the Islamic World. University of Pennsylvania Press. (Klasik çalışma)

Lewis, B. (2003). The Assassins: A Radical Sect in Islam. Basic Books. (Geleneksel bakış açısını temsil eder, eleştirel okunmalıdır)

Virani, S. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation. Oxford University Press.

Crone, P. (2012). The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism. Cambridge University Press. (Mazdek ve benzeri hareketler için mükemmel bir kaynak)

D. Makaleler:

"The Nizari Isma'ili State in Iran and the Mongol Invasion" konulu Iranian Studies dergisindeki makaleler.

Türkiye'deki İlahiyat Fakültesi Dergileri ve Tarih Dergileri'nde İsmaililik, Haşhaşiler ve heterodoks İslam hareketleri üzerine yayımlanmış makaleler.