Rızalık Yolu İnsan-ı Kâmil’e Seyrü Sülûk Ve Mârifettulaha Erme
İnsanın içsel dönüşümünü bir köpek metaforu üzerinden anlatan tasavvufî bir seyrü sülûk risalesidir. Kümese girip tavukları yiyen köpeğin hikâyesi, bilinçsizlikten farkındalığa, suçtan telafiye uzanan...
Öz: Bu çalışma, Anadolu İslam tasavvufunun önemli bir kolu olan Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezî kavramlarından "Rızalık"ı, Hristiyanlığın kutsal metinler derlemesi olan Yeni Ahit'teki kefaret, af ve uzlaşma (reconciliation) temaları ile karşılaştırmalı olarak inceler. Her iki gelenek de bireyin kusurlarını itiraf etmesi, hatasını telafi etmesi (tazmin) ve nihayetinde hem Tanrı hem de topluluk/mazlum ile barışması üzerine kurulu bir etik ve maneviyat anlayışını merkeze alır. Makale, "eline, beline, diline sahip ol" ilkeleri ile Yeni Ahit'in ahlaki emirleri; "özünü yoklama" ile "vicdan muhasebesi"; "rızalık alma" ile "kefaret ve uzlaşma" pratikleri arasındaki paralel ve farklılıkları, metinsel referanslarla ortaya koymayı amaçlar. Sonuç olarak, her iki geleneğin de insan onurunu ve toplumsal barışı tesis etmek için benzer bir "telafi etikini" nasıl işlettiği fenomenolojik bir yaklaşımla analiz edilecektir.
Dinler, insanın hata yapabilen bir varlık (fallible) oluşuna dair ortak bir tespitten yola çıkarak, bu hatayla nasıl baş edileceğine dair yollar sunar. Bu çalışma, Alevi-Bektaşi yolundaki "Rızalık" kavramı ile Yeni Ahit'teki uzlaşma teolojisini, pratik etik ve manevi dönüşüm bağlamında karşılaştırmayı hedeflemektedir. İncelenecek ana soru şudur: Bir hatanın telafisi ve ilişkilerin onarımı sürecinde, bu iki farklı gelenek hangi benzer ve farklı vurgulara sahiptir? Çalışma, her iki geleneğin de sadece günahın/hatanın affedilmesini değil, aktif bir telafi sürecini nasıl şart koştuğunu gösterecektir.
1. Bölüm: Temel Ahlaki Çerçevenin Karşılaştırılması
A. Alevi-Bektaşi Geleneği: "Üçler" ve Proaktif Etik Metnin temelini "eline, beline, diline sahip ol" ilkesi oluşturur. Bu, negatif ("yapma") ve pozitif ("yap, telafi et") emirlerle genişletilir:
Yapma: "Koymadığını alma, yanlış söz söyleme, yanlış yatakta uyuma."
Yap ve Telafi Et: "Döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap!"
B. Yeni Ahit Geleneği: Sevgi Yasası ve İçsel Niyet Yeni Ahit'in ahlaki çerçevesi, Eski Ahit'in "yapma" emirlerini aşarak, niyete ve sevgiye dayalı bir etiği merkeze alır.
Evrensel Yasalar: "Nasıl ki insanlar size ne yaparlarsa siz de onlara öyle yapın! Çünkü Kutsal Yasa'nın ve peygamberlerin söylediği budur." (Matta 7:12). Bu, "eline sahip ol" ilkesiyle örtüşen evrensel bir kuraldır.
İçselleştirilmiş Ahlak: "Zina etme" emri, bakışlara ve niyete kadar genişletilir: "Ben size derim ki, bir kadına şehvetle bakan her adam, yüreğinde onda zina etmiş olur." (Matta 5:28). Bu, "beline sahip ol"un çok daha içsel ve radikal bir yorumudur.
Dilin Kontrolü: "Söyleyeceğiniz evet evet, hayır hayır olsun. Bundan fazlası Şeytan'dandır." (Matta 5:37). "Diline sahip ol" ilkesiyle birebir örtüşür.
2. Bölüm: Sorumluluk, İtiraf ve Özeleştiri
A. Alevi-Bektaşi Geleneği: Suçu Dışsallaştırmamak
"Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?" sorusu, sorumluluğun radikal bir şekilde bireye ait olduğunu vurgular.
"Arif olan özünü yoklar, cahiller kendini aklar." Bu, sürekli bir içsel muhasebe (nefs terbiyesi) çağrısıdır.
B. Yeni Ahit Geleneği: Günah İtirafı ve Vicdan Muhasebesi Yeni Ahit de benzer bir özeleştiri mekanizması önerir, ancak bunu genellikle Tanrı huzurunda ve topluluk içinde yapmayı teşvik eder.
Günahın İtirafı: "Günahlarımızı itiraf edersek, güvenilir ve adil olan Tanrı günahlarımızı bağışlayıp bizi her kötülükten temizleyecektir." (1. Yuhanna 1:9). İtiraf, affın ve temizliğin ilk adımıdır.
Kendini Sınamak: "İnsan kendini sınasın... Kendimizi sınasak, yargılamış olmayız." (1. Korintliler 11:28, 31). Bu, "özünü yoklama"nın Yeni Ahit'teki karşılığıdır.
3. Bölüm: Telafi (Tazmin) ve Uzlaşma (Rızalık) Süreci
A. Alevi-Bektaşi Geleneği: Rızalık Yolu ve İnsan-ı Kâmil Buradaki süreç son derece pratiktir ve maddi-manevi tazminata dayanır:
Hatanın Farkına Varma: "Yaptığının iyi ya da kötü olduğu bilincine varmak."
Rızalık Alma: "Rızalık aldıysa... insan-ı kâmil olur." Bu, hatanın kurban ile diyalog ve uzlaşma yoluyla çözüldüğü yatay bir süreçtir.
B. Yeni Ahit Geleneği: Kefaret, Af ve Uzlaşma Yeni Ahit'teki süreç hem yatay (insan-insan) hem de dikey (insan-Tanrı) bir boyuta sahiptir:
Telafi (Tazmin) Çağrısı: "Biri sana karşı bir şikayette bulunursa, onunla yolda iken hemen anlaş... Aksi halde davacı seni yargıca... teslim eder." (Matta 5:25). Bu, Alevi-Bektaşi'deki "rızalık alma"ya benzer pratik bir tavsiyedir.
Zacchaeus Örneği – Tazminat: İsa ile tanışıp değişen vergi görevlisi Zacchaeus, "Ya Rabbi, ben malımın yarısını yoksullara vereceğim. Bir kimseden haksız bir şekilde bir şekilde ne aldıysam, ona dört katını geri vereceğim." der (Luka 19:8). İsa'nın tepkisi, "Bugün kurtuluş bu eve geldi" şeklindedir. Bu, "tavuk parasını ödeyip rızalık almaya" tam bir Hristiyan paralelidir. Tazmin, kurtuluşun ayrılmaz bir parçasıdır.
Dikey Boyut – İsa'nın Kefareti: Yeni Ahit teolojisinin merkezinde, İsa Mesih'in çarmıhtaki ölümünün, insanlığın günahı için nihai ve tanrısal bir kefaret (tazminat) olduğu inancı yatar. "İnsanoğlu... hizmet edilmeye değil, hizmet etmeye ve canını birçokları için fidye (kurtuluş bedeli) olarak vermeye geldi." (Matta 20:28). Bu, insanın kendi başına ödeyemeyeceği manevi bir borcun Tanrı tarafından ödenmesi olarak görülür.
Temel Fark: Alevi-Bektaşi yolunda telafi, bireyin doğrudan mazlumla olan diyaloğunda gerçekleşir ve olgunlaşmanın ta kendisidir. Yeni Ahit'te ise, Zacchaeus örneğindeki gibi yatay telafi vurgulanmakla birlikte, insanın Tanrı'yla olan nihai uzlaşması, İsa'nın aracılık eden kefaretine iman yoluyla sağlanır.
4. Bölüm: "İnsan" ve "Kâmil İnsan" Tanımları
A. Alevi-Bektaşi: Dört Şartlı Tanım Metin, insan olmanın dört şartını sıralar: Akıl/Bilim, Sevgi/Merhamet, Adalet/Rızalık, Helal Kazanç. Bu tanım, seküler erdemlerle dini erdemleri birleştiren bütünleştirici ve hümanist bir yaklaşımdır.
B. Yeni Ahit: İman ve Sevgi ile Tanımlanan Yeni Yaratık Yeni Ahit'te "yeni insan" vurgusu daha belirgindir. İnsan, İsa Mesih'e iman ve sevgi yasasını yerine getirmekle tanımlanır.
Sevgi: "Birbirinize sevginiz olursa, herkes bu sayede sizin benim öğrencilerim olduğunuzu anlayacaktır." (Yuhanna 13:35).
Yeni Yaratık: "Bir kimse Mesih'te ise, yeni yaratıktır; eski şeyler geçmiş, her şey yeni olmuştur. Her şey Tanrı'dandır." (2. Korintliler 5:17).
Sonuç
Alevi-Bektaşi "Rızalık" kavramı ile Yeni Ahit'teki uzlaşma öğretileri, insanın kusurlu doğası karşısında şaşırtıcı derecede paralel etik çözümler üretir. Her ikisi de:
Sorumluluk almayı,
Hatayı itiraf etmeyi,
Maddi ve manevi tazminatı (Zacchaeus örneğinde olduğu gibi),
Ve nihayetinde kurbanla barışmayı merkeze alır.
Temel fark, bu sürecin nihai çerçevesindedir. Alevi-Bektaşi geleneği, süreci tamamen insan-insan ve insan-özellik diyalektiği içinde, yatay bir düzlemde çözümler ve "insan-ı kâmil"e ulaştıran bir yol olarak görür. Yeni Ahit ise, yatay uzlaşmayı teşvik etmekle birlikte, nihai kurtuluş ve uzlaşmanın, insanın Tanrı ile olan dikey ilişkisinde, İsa Mesih'in aracılığıyla ve iman yoluyla gerçekleştiğini savunur. Sonuç olarak, her iki gelenek de adalet, merhamet ve aktif telafi üzerine kurulu, derin bir etik sorumluluk anlayışını paylaşmaktadır.
Kaynakça
Alevi-Bektaşi Kaynakları:
Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu veya İmam Cafer Buyruğu).
Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı. Dergah Yayınları.
Edebiyatdefteri.com, 2016. Bu sayfada yer alan bilgilerin her hakkı, aksi ayrıca belirtilmediği sürece Edebiyatdefteri.com'a aittir. Sitemizde yer alan şiir ve yazıların telif hakları şair ve yazarların kendilerine veya yetki verdikleri kişilere aittir. Sitemiz hiç bir şekilde kâr amacı gütmemektedir ve sitemizde yer alan tüm materyaller yalnızca bilgilendirme ve eğitim amacıyla sunulmaktadır.
Sitemizde yer alan şiirler, öyküler ve diğer eserlerin telif hakları yazarların kendilerine veya yetki verdikleri kişilere aittir. Eserlerin izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur. Ayrıca sitemiz Telif Hakları kanuna göre korunmaktadır. Herhangi bir özelliğinin kısmende olsa kullanılması ya da kopyalanması suçtur.
