Öz: Bu çalışma, Anadolu Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki "Rızalık" (karşılıklı razı olma, gönül birliği) kavramını, Batı Afrika Yoruba geleneği ve onun yeni dünyadaki uzantıları (Candomblé, Vodou, Santería) ile karşılaştırmalı olarak inceler. Her iki gelenek de, toplumsal uyumun (harmony) bireysel ve kolektif refahın temeli olduğu prensibinden hareketle, bu uyumu bozan eylemler için bir telafi ve tazmin mekanizması öngörür. Alevi-Bektaşi yolundaki "döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap" ilkesi ile Yoruba kökenli dinlerdeki "Itumọ" (dengeyi sağlama, uzlaşma) ve "arınınma" ritüelleri arasında paralellikler kurulacaktır. Çalışma, bu iki görünüşte farklı kültürel ve coğrafi kökenden gelen geleneğin, insan onuru, sorumluluk ve toplumsal iyileşme konusunda nasıl benzer etik bir zemin paylaştığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Rızalık, Alevilik, Bektaşilik, Yoruba, Itumọ, Candomblé, Etik, Tazmin, Telafi, Karşılaştırmalı Dinler.

Giriş

İnsanlığın farklı coğrafyalarda ürettiği etik sistemler, temel insani sorunlara benzer çözümler üretmiştir. Hata, kusur, zarar verme ve bu durumu düzeltme ihtiyacı evrenseldir. Anadolu'da Alevi-Bektaşi öğretisi, bu soruna "Rızalık Yolu" ile çözüm önerir. Batı Afrika Yoruba geleneği ise, dünyanın "Aşe" (evrensel düzen, denge, barış) üzerine kurulu olduğu inancından yola çıkar. Bu dengeyi bozan her eylem, bir tür kirlenme (ewon) yaratır ve dengeyi (Itumọ) ancak telafi ve arınma ritüelleriyle sağlamak mümkündür. Bu makale, bu iki kadim bilgeliğin etik diyaloğunu analiz edecektir.

1. Bölüm: Alevi-Bektaşi Geleneğinde Rızalık: Etik ve Metafiziğin Buluşması

Alevi-Bektaşi öğretisinde rızalık, sadece bir hukuk kavramı değil, aynı zamanda bir metafizik ve insan-ı kâmil olma yoludur.

Bireysel Sorumluluk ve Özeleştiri: "Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?" sorusu, suçu dışsallaştırmayı reddeder. Bu, Yoruba felsefesindeki kişinin kendi kaderinden (ayanmo) ve eylemlerinden sorumlu olması fikriyle paralellik gösterir.

Telafinin İki Boyutu: Maddi ve Manevi: "Kümeste tavuk yiyen köpek" metaforu, hatanın bilincine varmanın (sûrette insan) yeterli olmadığını, maddi tazminatın (tavukların parasını ödeme) ve manevi tazminatın (rızalık alma) birlikte gerçekleşmesi gerektiğini vurgular. Bu, "döktüğünü doldur" ilkesinin somut tezahürüdür.

Dört Şartlı İnsan Tanımı: İnsan olmanın; akıl, sevgi, adalet ve emek şartlarına bağlanması, rızalığın sadece bir uzlaşma değil, olgunlaşma sürecinin ta kendisi olduğunu gösterir.

2. Bölüm: Yoruba Geleneğinde Denge (Aşe), Kirlenme (Ewon) ve İyileşme (Itumọ)

Yoruba inancı ve onun Amerika'daki yansımaları (Candomblé, Santería, Vodou), evrensel bir dengenin varlığına dayanır.

Aşe (Axe): Evreni düzenleyen, yaşam gücü veren, her şeyin olması gerektiği gibi olmasını sağlayan kozmik bir ilkedir. Toplumsal uyum ve bireysel sağlık, Aşe'nin güçlü olmasına bağlıdır.

Ewon: Bir suç, günah veya tabunun ihlali, bu kozmik dengeyi bozar ve bir kirlenme (ewon) durumu yaratır. Bu, Alevi-Bektaşi metnindeki "kusur, eksiklik, noksanlık" kavramlarına denk düşer.

Itumọ ve Arınma Ritüelleri: Dengeyi bozan bu durumu düzeltmek için telafi edici ritüeller gerekir. Bu, bir kurban sunma (ebó), bir Orisha'ya (tanrısal varlık) adakta bulunma veya topluluk önünde hataları itiraf etme şeklinde olabilir. Amac, bozulan Aşe'yi ve toplumsal ilişkileri onarmaktır. Bu süreç, Alevi-Bektaşi yolundaki "rızalık alma" sürecinin işlevsel olarak benzeridir. Her ikisi de restoratif (onarıcı) bir adalet anlayışını yansıtır.

3. Bölüm: Karşılaştırmalı Analiz: İki Farklı Gelenek, Tek Evrensel İlke

Özellik Alevi-Bektaşi Geleneği Yoruba Kökenli Gelenekler (Candomblé, Santería)
Temel İlke Rızalık (Gönül birliği, razı olma) Aşe (Kozmik denge, düzen)
Tehdit Kusur, eksiklik, zarar verme Ewon (Kirlenme, tabu ihlali, denge bozulması)
Sorumluluk "Suçu kendinde ara" (Özeleştiri) Bireyin kendi eylemlerinden ve kaderinden (ayanmo) sorumluluğu
Telafi Yolu Tazminat (Maddi) + Rızalık Alma (Manevi) Ebó (Kurban/Adak ritüelleri) + Toplumsal Uzlaşı
Nihai Amaç İnsan-ı Kâmil olma mertebesine ulaşmak Aşe'yi güçlendirmek, bireysel ve toplumsal refahı (ire) sağlamak
Toplumsal Boyut Cem içinde sorgulanma, dar'dan geçme Topluluk (Ilé) içinde ritüellerle arınma ve yeniden bütünleşme
Sonuç

Alevi-Bektaşi öğretisindeki "Rızalık" ile Yoruba geleneğindeki "Aşe"yi koruma çabası, insanlığın ortak bir arayışının tezahürleridir: Denge, uyum ve adalet arayışı. Her iki gelenek de, cezalandırmadan ziyade onarımı, dışlanmadan ziyade topluma yeniden kazandırmayı, bireyin kendi eyleminin sorumluluğunu almasını merkeze alır. Alevi-Bektaşi yolunun "döktüğünü doldur" emri, Yoruba geleneğinin telafi ritüelleriyle; "özünü yokla" çağrısı ise bireyin içsel sorgulama sorumluluğuyla örtüşür. Bu karşılaştırma, farklı kültürel kodlara sahip bu kadim geleneklerin, modern dünyada dahi geçerliliğini koruyan evrensel ve restoratif bir etik anlayış sunmakta nasıl birleştiğini göstermektedir. Bu diyalog, insanlığın ortak ahlaki mirasına dair zenginleştirici bir perspektif sunar.

Kaynakça (Örnek)

Alevi-Bektaşi Kaynakları:

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu). (Ana metin kaynağı).

Yoruba ve Afrika Kökenli Dinler Kaynakları:

Abimbola, Wande. Ifá: An Exposition of Ifá Literary Corpus. Athelia Henrietta Press.

Thompson, Robert Farris. Flash of the Spirit: African & Afro-American Art & Philosophy. Random House.

Murphy, Joseph M. Santería: African Spirits in America. Beacon Press.

Brown, David H. Santería Enthroned: Art, Ritual, and Innovation in an Afro-Cuban Religion. University of Chicago Press.

Karşılaştırmalı Etik ve Din Felsefesi:

Tutu, Desmond. No Future Without Forgiveness. (Güney Afrika Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu üzerine, restoratif adalet vurgusuyla).

Zehr, Howard. Changing Lenses: Restorative Justice for Our Times. (Restoratif adalet teorisi üzerine temel bir eser).