Evrensel Bir Etik İlke Olarak Rızalık: Alevi-Bektaşi Öğretisi ve Norse Mitolojisi'nde Sorumluluk, Telafi ve Düzen Arayışı


Öz: Bu çalışma, Anadolu Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezindeki rızalık (karşılıklı razı olma, gönül birliği) kavramını, etik bir model olarak incelemekte ve bu modeli, İskandinav (Norse) mitolojisinin karakter ve anlatılarıyla karşılaştırmalı bir analize tabi tutmaktadır. Çalışmanın temel tezi, kültürler üstü bir insanlık durumu olarak "hatanın sorumluluğunu üstlenme ve telafi etme" eyleminin, birbirinden coğrafya ve inanç olarak oldukça farklı bu iki gelenekte benzer şekilde temayüz ettiğidir. Alevi-Bektaşi öğretisinde "İnsan-ı Kâmil" olma yolunun anahtarı sayılan rızalık ilkesi, Norse mitolojisinde düzen (Cosmos) ile kaos (Chaos) arasındaki mücadelenin seyrini belirleyen bir etik zemin olarak karşımıza çıkar. Bu makale, Odin'in bilgelik arayışı, Thor'un koruyucu adalet anlayışı ve Loki'nin kaosunun nihai bedeli üzerinden, rızalık ilkesinin evrensel boyutlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Rızalık, Alevilik-Bektaşilik, Norse Mitolojisi, Karşılaştırmalı Etik, Sorumluluk, Telafi, Odin, Thor, Loki.

Giriş

İnsanlık tarihi, farklı kültürlerin, toplumsal düzeni sağlamak ve bireyi ahlaken olgunlaştırmak için benzer etik sistemler geliştirdiğine tanıklık etmiştir. Anadolu'da şekillenen Alevi-Bektaşi geleneği, bu anlamda "rızalık" kavramını merkeze alan son derece sofistike bir sistem sunar. Aynı şekilde, Norse mitolojisi de tanrıların ve kahramanların eylemleri, hataları ve bu hataların sonuçları üzerinden bir etik anlatı kurar. Bu çalışma, bu iki görünüşte ayrık geleneği, "eylemin sorumluluğu ve telafisi" ortak paydasında buluşturmayı deneyecektir.

I. Temel İlkeler ve Norse Mitolojisindeki Karşılıkları

A) Eline, Beline, Diline Sahip Olmak:
Bu üçlü kural, bireyin eylem, cinsellik ve söz üzerindeki hakimiyetini simgeler. Norse toplumunda da benzer bir onur kodu (Viking çağında drengskapr) mevcuttur. Yalan söylemek (diline sahip olamamak), Norse sagalarında en aşağılık eylemlerden biri olarak tasvir edilir. Thor'un yaptığı antlaşmaları bozmaması, onun "sözüne sadık" karakterini gösterir. Loki ise dilini tutamaması, yalan ve hileleriyle (örneğin, Baldur'un ölümüne yol açan oyunu) bu ilkenin tam zıddını temsil eder.

B) Sorumluluk Bilinci: "Ayağına Taş Dolansa..."
Alevi öğretisindeki bu radikal sorumluluk anlayışı, Norse mitolojisinde kader (Wyrd) anlayışıyla ilginç bir paralellik gösterir. Norse inancında kader, önceden yazılmış ve değiştirilemez değil, bireyin eylemleriyle (tanrılar dahil) sürekli örülen bir ağdır. Birisi hata yaptığında, "kaderim böyleymiş" diyemez; tıpkı "ayağıma taş dolandı, suç taşta" diyemeyeceği gibi. Odin, bilgeliği ve gücü arayışında devasa bedeller öder (bir gözünü feda eder, dünyayı dolaşır). Bu, hatayı dışsallaştırmak yerine, bedeli ne olursa olsun sorumluluğu üstlenmek ve aktif bir şekilde çözüm aramaktır.

II. Rızalık Yolu ve Norse Mitolojisinde "Tazminat" (Weregild) Kültürü

Alevi-Bektaşi öğretisinde rızalığa giden yol, maddi ve manevi tazminattan geçer. Bu, tarihsel Norse toplumunda da merkezi bir öneme sahip olan weregild kavramıyla doğrudan örtüşür. Weregild, birini öldüren veya yaralayan kişinin, mağdur ailesine ödediği kan parasıydı. Amacı, intikam döngüsünü (feod) sonlandırmak ve toplumsal barışı (rızalığı) sağlamaktı.

Metaforik Analiz: "Kümesteki Tavuklar"
Metindeki "tavukları yiyen köpek" metaforunu Norse bağlamında düşünelim. Loki, tanrıların şöleninde hizmetçiyi öldürdüğünde, tanrılar onu cezalandırmak yerine, Loki'nin mağdur ailesine tazminat ödemesine karar verirler. Loki bu tazminatı öder. Ancak kritik fark şudur: Loki, Alevi tanımıyla "sûrette insan (tanrı) ama sîrette hayvan" konumundadır. Eyleminin kötü olduğunu bilir, tazminatı öder ama içten bir pişmanlık duymaz, rızalık için samimi bir çaba göstermez. Yaptığı şey, zorunlu bir weregild ödemesidir. Bu nedenle Loki, "insan-ı kâmil" mertebesine asla ulaşamaz ve nihayetinde kaosa sürüklenir. Bu durum, tazminatın (weregild) tek başına yeterli olmadığını, asıl olanın niyet ve samimiyet (rıza) olduğunu gösterir.

III. Gerçek "İnsan" Olmanın Şartları ve Norse Karakterleri

Metinde "İNSAN" olarak anılmak için dört şart sayılır. Bunları Norse karakterleri üzerinden inceleyelim:

Akıl-Mantık-Bilim (Odin): Bilgelik tanrısı Odin, bu ilkenin tam karşılığıdır. Runeları keşfetmek için kendini kurban etmesi, bilgi uğruna bedel ödemeyi simgeler.

Sevgi-Merhamet-Vicdan (Baldur): Işık tanrısı Baldur, sevgi, barış ve saflığın timsalidir. Onun ölümü, dünyaya kötülüğün ve acının girmesinin metaforudur. Tüm dünyanın onun için ağlaması, merhamet duygusunun evrenselliğini gösterir.

Adalet-Hukuk-Rızalık (Tyr): Adalet ve hukuk tanrısı Tyr, antlaşmaların ve adaletin koruyucusudur. Fenris Kurt'u bağlamak için elini feda etmesi, düzen uğruna kişisel fedakarlık yapmayı ve "sözüne sadık kalmayı" temsil eder. Bu, en yüksek adalet ve sorumluluk anlayışıdır.

Emek-Helâl Kazanç (Thor): Thor, çiftçilerin ve sıradan insanların tanrısıdır. Hiçbir şeyi hak etmediği için elde etmez; gücüyle, emeğiyle ve Mjölnir'iyle savaşarak kazanır. Onun mücadelesi, kaosa (devlere) karşı verilen bir emek ve alın teri mücadelesidir.

Sonuç: İki Dünya, Bir İnsanlık Durumu

Alevi-Bektaşi öğretisi ve Norse mitolojisi, insan olma haline dair derin bir etik sorgulama sunar. Alevilikteki "Rızalık Yolu", bireyin içsel olgunlaşma sürecinin toplumsal barışla nasıl iç içe geçtiğini gösterir. Norse mitolojisi ise aynı mesajı, tanrıların hataları, fedakarlıkları ve tazminat (weregild) kültürü üzerinden verir.

Kritik fark, nihai hedeftedir. Alevi-Bektaşi yolunda nihai hedef, içsel huzur ve toplumsal uyum (rızalık) ile "kâmil insan" olmaktır. Norse mitolojisinde ise nihai hedef, Ragnarök'te olduğu gibi, kaosa karşı verilen onurlu bir mücadeledir. Ancak her iki gelenek de aynı temel insani ilkeyi vurgular: Eylemlerimizin sorumluluğu bize aittir. Hata yapmaktan kaçınmalı, yapıldığında ise onu telafi etmek ve etkilerini ortadan kaldırmak için aktif bir çaba göstermeliyiz. Loki, bu ilkeyi reddederek yıkıma sürüklenirken, diğer tanrılar (Thor, Odin, Tyr) sorumluluklarını üstlenerek, hatalarından ders çıkararak ve bedel ödeyerek "onurlu" bir varoluş sergilerler. Bu, evrensel bir etik ilke olarak "rızalık" arayışının, insanlık durumunun temel bir parçası olduğunu kanıtlar niteliktedir.

Kaynakça

Alevi-Bektaşi Kaynakları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu).

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Norse Mitolojisi Kaynakları:

Poetic Edda (Şiirsel Edda). (Dr. Jackson Crawford'un çevirileri önemli bir kaynaktır).

Prose Edda (Düzyazı Edda), Snorri Sturluson.

Ellis Davidson, H. R. Gods and Myths of Northern Europe. Penguin Books.

Lindow, John. Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs. Oxford University Press.

Karşılaştırmalı Etik ve Mitoloji:

Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. Islık Yayınları. (Mitlerdeki evrensel motifleri incelemesi açısından).

Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. Alfa Yayınları.