DESTAN NEDİR?
Destan kelime olarak Farsça kökenlidir ve “kıssa, masal, hikaye” gibi anlamlara gelmektedir.
Milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış tarihi, toplumsal (savaş, göç, işgal) veya doğal (yangın, salgın hastalık, sel, deprem) olayların anlatıldığı, olağanüstülüklerle süslenmiş uzun manzum eserlere destan denir.
Destanlarda ulusların tarih sahnesine çıkışı, insanların yaradılışı, milletleri derinden etkileyen olaylar, milletlerin yıkılışı ve tekrar tarih sahnesinde yer alışı gibi konular işlenir.
Destanların coşkulu bir anlatım tarzı vardır. Öyle ki eski Türk kültüründe destan okumak başlı başına bir sanat dalı sayılırdı. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı da bu şekilde okunmaktadır. Bu- gün Kırgızistan’da destanı ezbere bilen ve adına “manasçı” denilen kişiler bu geleneği sürdürmektedir. Manasçı, destanı yalnızca bir şiir gibi okumaz, aynı zamanda jest ve mimikleriyle canlandırır, dramatize eder. Aynı zamanda müzik aletleriyle anlatımı renklendirir. Bu yönüyle günümüzdeki manasçıların eski Türklerdeki kam, şaman ya da baksı denilen ozanların bir devamı olduğunu söylemek mümkündür.
Destanların Özellikleri
Destanların başlıca özellikleri şunlardır:
• Destanlar halkın ortak malı olan anonim ürünlerdir.
• Destanlar sözlü gelenekte dilden dile yayılır.
• Destanlarda evrensellik değil, ulusallık ön plandadır. Her destan ait olduğu milletin kültüründen izler taşır.
• Ortaya çıkışı itibariyle manzum ürünlerdir. Ancak zamanla manzum olma özelliğini kaybederek nesir (düzyazı) haline gelmiştir.
• Destanlar milletlerin hayatını derinden etkileyen önemli olayları konu edinir.
• Olağan olay ve kahramanların dışında olağanüstü özellik gösteren olay ve kahramanlar da vardır.
• Destanlarda anlatılan olayların geçtiği zaman ve mekan bilinmemektedir.
• Kahramanlar seçkin (kral, han, hakan…) kişilerdir ve toplumda lider – kurtarıcı rolündedir.
• Destanlar ulusal dil (öz Türkçe) ve ulusal ölçü (hece ölçüsü) ile söylenir.
• Destanlar oldukça uzun edebi ürünlerdir.
• Sıradan bir olay destanın konusu olamaz. Destan, toplumun hafızasında iz bırakmış çok önemli olaylardan beslenir.
• Destanlarda tabiata ait unsurlara ve canlı tasvirlere yer verilir.
• Genellikle kahramanlığa dayalı olduğundan epik şiir olarak da değerlendirilir.
• Destanlar çeşitli bilimlere (tarih, folklor, etnografya) kaynaklık eder.
• Destanlarda coşkulu bir söyleyiş hakimdir.
• Destanların coşkulu bir anlatım tarzı vardır. Öyle ki eski Türk kültüründe destan okumak başlı başına bir sanat dalı sayılırdı.
Destanların Oluşum Aşamaları
Destanlar doğuş, yayılma ve derleme olmak üzere üç aşamadan oluşur. Bu aşamaların özellikleri şunlardır:
Doğuş Safhası Destanların doğuş aşamasında milletin hayatında derin izler bırakan bir olay (savaş, göç, işgal, deprem, kıtlık…) yaşanır ve bu olay çerçevesinde yüceltilmiş, olağanüstü özelliklere sahip efsane kahramanlar görülür.
Yayılma Safhası: Doğuş aşamasında ortaya çıkan olay, yayılma aşamasında halk arasında sözlü bir şekilde dilden dile yayılır. Olayın etkileri daha belirginleşir ve olay sözlü gelenekte nesilden nesile, bölgeden bölgeye aktarılır.
Derleme (Yazıya Geçirme) Safhası: Bu aşamada sözlü gelenekte yaşayan destanı, güçlü bir şair bir bütün halinde derleyip manzum olarak yazıya geçirir. Çoğu zaman bu destanların kim tarafından derlendiği ve yazıya geçirildiği belli değildir.
Destan Türleri
Destanlar oluşumlarına göre “doğal destan” ve “yapay destan” olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Doğal Destanlar
Tarihin karanlık devirlerinde oluşmuş ve bitmiş olan destanlara doğal destan denir. Doğal destanlar bazı olaylar sonucunda kendiliğinden oluşurlar.
Bazı doğal destanlar ve ait oldukları milletler:
• Alp Er Tunga Destanı → Sakalar
• Bozkurt Destanı → Göktürkler
• Şehname → İran
• İgor → Rus
• Nibelungen → Alman
Yapay Destanlar
Bir sanatçı tarafından yazılan destanlara yapay destan denir. Yapay destanlar çok yakın zamanda ortaya konabildiği gibi bugünden sonra da yazılabilir.
Bazı yapay destanlar ve yazarları:
• Kurtarılmış Kudüs → Tasso
• Kaybolmuş Cennet → Milton
• Selçukname → Yazıcıoğlu Ali
• Genç Osman Destanı → Kayıkçı Kul Mustafa
• Üç Şehitler Destanı → Fazıl Hüsnü Dağlarca