II. Abdülhamit Döneminde iki tür ümmetçilik oluştu. a) İslam halifesine bağlı ittihatçılık b) Turan ümmetçiliğine bağlı ittihatçılık(birlikçilik)
a) Dini temsil eden halifeye bağlı tüm Müslüman olanların haklarını, yurtlarını, ticaret yollarını korumaya yönelik ahlakı temsil eden ümmetçilik.
Osmanlı bürokrasisindeki bu ümmetçilik şark ümmetçiliği olarak görüldüğünden kullanılmıyordu.Memluk Devleti bu tür ümmetçiliği savunuyordu. Osmanlı padişahı işgal ettiği ve edeceği Müslüman ülkelerin halifesidir. Hıristiyanlarla işbirliği yapıp Müslüman yurtları Osmanlı padişahı egemenliği altında yönetmek anlamında bir ümmetçilik olup Alman-Macarların ortaya attığı Turan ümmetçiliğine karşı Venedik Cumhuriyeti, İngiliz-Fransız, işbirliğine dayalı Duyunu Umumiyeli yönetim şekliydi. Ancak Müslüman ülkeler zaten Hıristiyan devletler tarafından işgal edildiği için ve Müslüman Devletler bir Osmanlı Devleti idaresi altında yaşamaktansa bir İngiliz, Fransız, Rus, Alman vesayeti altında yaşamayı tercih ettiği için bu gerçekçi bir ümmetçilik anlayışı değildi. Devlet düzeyindeki politika denge politikasına dayanıyordu. İngilizlere Mısır’ı verince Almanlara Bosna-Hersek, İtalyanlara Libya verilerek denge politikası güdülüyordu.
İslam ümmetçiliği Hıristiyanların amacı tüm Müslüman yurtlarını işgal etmek onlar savaş açtığında siz bir Padişah ümmeti olarak gelip savaşın Müslüman yurtların işgalini önleyin şeklinde bir ümmetçilikti. Padişahın saltanatını koruma, saltanatın topraklarını genişletme ümmetçiliği idi.
b) Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna bağlı tüm Dünyadaki Hun ve Alman soyundan gelenleri tek bir devlet çatısı altında toplamaya yönelik Turancılık akımı ümmetçiliği vardı. İttihat ve Terakki bu Turancılık ümmetçiliği savunucusu idi. Avusturya ve Almanya halkı Cermen kavmidir. Avusturya ilk Alman devletidir. İlk Alman devletinin kurucusu Batı Avrupa Hun lideri Attila idi. Hunlu- Alman karışımı bu halklara Macar denmektedir.
Kanuni ile 1533 yılında Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu ile işbirliğine dayalı ümmetçilik oluşmuştu. Ki o dönemde devlet bile değil hayali oluşumdu, diye yazılan bir kurumdur. 1606 Zitvatoruk anlaşması ile Osmanlı Devleti Avusturya-Macaristan İmparatorunu imparatoru(halifesi) olarak kabul etti. Birinci Dünya Savaşına katılmasının sebeplerinden biri Zitvatoruk Anlaşmasının getirdiği İmparatora bağlılık anlaşmasının yükümlülüğündendir.
c) Atatürk’ün cumhuriyeti kurması ile ümmetçilik kavramı değişti. Hz Muhammed’in (A.S) peygamberliğini tasdik eden herkes ümmettir. Ümmet kavramının bir kısmı vatandaşlık kavramına bırakıldı. Bir halifeye bağlı ümmetçilik kaldırıldı. Modernleşmeye ve demokratikleşmeye esas, örnek alınacak bir Müslüman devlet lider yok. İşgale dayalı hilafet olmaz, denmiştir. Ümmet kavramı yerine yurttaşlık(vatandaşlık) kavramı kullanılmaya başlandı.
Abdullah Bedeloğlu